مسجد و عناصر آن

مسجد بنایی است بر پا شده بر محوری نامرئی که طراحی اصلی مسجد بر مبنای آن است.

این محور نامرئی کعبه است. کعبه به لحاظ معنوی در قلب اسلام قرار دارد. محراب همه مساجد در جهت آن است و مسلمانان رو به سوی آن نماز می گذارند. از این رو دنیای اسلام را می‌توان چرخ عظیمی فرض کرد که مکه کانون آن و پره‌های این چرخ، همه مساجد سرتاسر جهان هستند. و شاید به خاطر اهمیت مساجد است که در قلمرو اسلام، همه هنرها در خدمت مسجد بوده‌اند.

برای شناختن جایگاه مسجد در شهرهای بنا شده در دوره اسلامی بد نیست که به عناصر اصلی یک شهر اسلامی اشاره کنیم:بازار،کاروانسر،حمام و مسجد

در شهرهای دوره اسلامی بازار به عنوان ستون فقرات شهر به حساب می‌آمد که معمولا در کنار و یا در داخل آن کاروانسرایی هم وجود داشت. با گشت زدن در بازار هر یک از شهرهای بنا شده در دوره اسلامی به حمام برمی‌خوریم، جایی که برای طهارت و پاکیزگی مسلمانان ضروری بود. در داخل همین بازار و یا در نزدیکی آن مسجدی قرار دارد که سیل مسلمانان و نمازگزاران را از محیط پر قیل و قال بازار، به محل امن و آرام خود فرا می‌خواند .

با این توصیف،مسجد مرکز ثقل بنای شهرها در دوره اسلامی بود و معماری آن متناسب با شرایط اقلیمی، مصالح در دسترس و تحت تاثیر سنن و خصوصات محلی ساکنان هر منطقه شکل می‌گرفت.

مسجد به عنوان نهاد مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای وظایف گوناگونی بود و در واقع هنوز هم هست . مسجد جایی بود که درآن به روی همه و در همه وقت باز بود و یکسان به همه مسلمانان تعلق داشت. رهگذران بدون سرپناه و یا امیران با جاه و مقام و یا کاروانیان می‌توانستند به مسجد بروند و حتی در آن استراحت کنند. گاهی مسجد را می‌بینیم که به صورت یک موسسه آموزشی درآمده و از مراحل ابتدایی تا دروس پیچیده صرف و نحو و فلسفه و وعظ در آن برگزار می‌شد .

از نگاهی دیگر می‌توان گفت که مسجد نمایشگاهی از هنر و نمادی بی‌نظیر از معماری است . در واقع معماری و هنری که در مساجد به کار می‌رفت، شناسنامه هنرمندان مسلمان در هر دوره از تاریخ است .

مهندسی، گچ‌بری، آجرکاری، موزاییک‌سازی، کاشی‌کاری، سفال‌گری، سنگ‌تراشی، مقرنس‌سازی، آیینه‌کاری، کنده‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری، نگارگری، خوش‌نویسی، تذهیب، فضاآرایی، محوطه‌سازی و… نمونه‌هایی از هنرهایی هستند که توسط هنرمندان درطراحی و ساخت گنبد، محراب، گلدسته، ستون و منبر به کار گرفته می‌شدند. و هر یک به واسطه فلسفه‌ای که در درون خود داشتند پیامی را به مخاطبان القا می‌کردند. این پیام‌ها،  پیام‌های عرفانی بودند که در تمام زوایای زندگی مسلمانان ریشه داشتند و دارند .

موضوع جالب این است که معماری در ابتدای دوره اسلامی در حالی شروع به کار کرد که فاقد هرگونه علم و اطلاع و سابقه باستانی در هنر معماری بوده و به عبارت بهتر کار را با دست خالی آغاز کرد .

در واقع به نظر می‌رسد که آتشکده‌های زرتشتیان ایران و چهارطاقی آنها به عنوان الگویی برای ساخت مساجد بود و از طرفی خیلی از مساجد بر روی همین آتشکده‌ها و کلیساهای مسیحیان بنا شدند و از همین طریق بود که معماری اسلامی در راه تکامل گام برداشت و طولی نکشید که در آنچه از دیگران تقلید کرده بود تجدید نظر کرد و آنهایی را که با طبیعت و مقتضیاتش هماهنگی نداشت و بیگانه می‌نمود و یا با سلیقه‌اش سازش نداشت، حذف کرد و خود به عنوان یک معماری با هویتی مستقل در زندگی مردم مطرح شد .

حالا که به بنای مساجد دقت می‌کنیم فضا‌ها ،عناصر و نمادهای زیبا و تحسین برانگیزی را در آنها تشخیص می‌دهیم که بد نیست به بعضی از آنها اشاره کنیم و ریخت شناسی مساجد را بررسی کنیم:

 

مکان مقدس:وقتی به مکان‌هایی که به عنوان مراکز عبادی و نیایشی در تاریخ بشر نقش داشته اند نظر می‌کنیم،متوجه می‌شویم که این مکان‌ها دارای شرایط خاصی هستند.بیشترشان بر بلندی و مسلط بر شهر واقع شده اند و معمولا در کنارشان چشمه آبی دیده می‌شود.جالب این است که در تفکر ادیان مختلف در مورد انتخاب یک مکان برای بنا کردن مراکز عبادی و مقدس منافاتی دیده نمی شود.چنانکه مسلمانان از این لحاظ که مساجد را بر روی آتشکده ها و کلیساها بنا کنند،مشکلی حس نمی کردند.

یک مورد دیگر برای انتخاب مکان مقدس این است که در دوره‌ای از تاریخ، این مکان ها توسط انسان انتخاب نمی شدند.همانطور که محل ساخت مسجد مدینه را شتر پیامبر انتخاب کرد.و هنوز هم در بسیاری از روستاها می‌شنویم که مکان فلان امامزاده به عنوان مکانی مقدس، در خواب به اطلاع کسی رسیده است.     

 

مکان مسجد: از نظر مکانی هیچ مسجدی در بن بست بنا نمی‌شود. زیرا مسجد همچون موجودی زنده دارای حیات معنوی است.

 

پلان مستطیل شکل مساجد:بیشتر مساجد با پلان مربع یا مستطیل ساخته شده اند.اساس اولیه تفکر ساخت بناهای مذهبی به این شکل شاید به این موضوع مربوط می‌شود که در دوران باستان و حتی بعد از آن عقیده داشتند که بهشت مستطیل شکل است.وقتی به نقاشیهایی که از بهشت در روزگاران قدیم ترسیم شده، نظر می‌کنیم، طرح مستطیل شکل را به وضوح مشاهده می‌کنیم.

 

طرح چهار ایوانی مساجد:طرح همه مساجد چهار ایوانی نیست.تک ایوانی و دو ایوانی و غیر از این ها هم دیده می‌شود.اما احتمال بسیار دارد که طرح چهار ایوانی مساجد از روی طرح چهار طاقی ایرانی گرفته شده باشد.در طرح چهار ایوانی،یک حیاط مستطیل شکل پلان اصلی مسجد را شکل می‌دهد که در هر ضلع ان یک ایوان وجود دارد.در این پلان آن ایوانی که به سمت قبله است، از همه پرکارتر ، عظیم تر و قابل توجه تر است.

بعضی می گویند که وجود عدد ۴ در طرح چهار ایوانی بی‌مناسبت با چهار فرقه اسلامی حنفی،حنبلی، شافعی و مالکی نیست.

  

درخت :در واقع نمی توان گفت که در همه مساجد درخت وجود دارد.همچنانکه بسیاری از عناصر دیگر را هم ممکن است در مسجد نبینیم. اما آنچه که مسلم است در بیشتر مراکز عبادی در ادیان مختلف بر وجود درختان سرسبز تاکید می‌شود.وجود درختان سرسبز در حیاط و صحن مساجد اشاره‌ای به باغ و در واقع بهشت یا همان فردوس است.

واژه “فردوس” تغییر یافته همان واژه‌ “پردیس” فارسی و “پارادایز” انگلیسی و  “پاردس” ارمنی و “پردس” عبری است، که همگی از واژه “پایری دئزه” اوستایی به وجودآمده‌اند.”پایری دئزه”ها در واقع همان باغ‌های پرشکوه ایرانی ها در زمان هخامنشیان بودندکه مورخان یونانی ازآنها سخن گفته اند.

از آنجا که پلان حیاط مساجد مستطیل شکل است و پلان باغهای ایرانی هم مستطیل است و همانطور که گفته شد واژه باغ و بهشت با هم تلفیق شده اند، می توان گفت که باغ ایرانی حالت تقدس داشته و بعدها همین تقدس در مساجد باقی ماند.در رابطه تقدس باغ ایرانی نکته شایان توجه دیگر ، همانندی واژه باغ و بغ،به معنی خداست.

با این اوصاف ،وجود درخت و حتی طرح صلیبی شکل باغ های ایرانی در حیاط مساجد به حیات خود ادامه داد.

 

نور:وجود نور از ارکان اساسی بنای مساجد است.خداوند در قرآن نور آسمان‌ها و زمین خوانده شده و انسان مومن باید از ظلمات به سمت نور حرکت کند. به همین دلیل ورودی مساجد طوری طراحی شده‌اند که این مضامین را به نمازگزار تلقین کنند.

 

تزیینات مساجد:از آنجا که در بعضی از روایات اسلامی حتی نقاشی گل و بوته یا گیاه نیز مکروه شمرده شده است ، هنرمند مسلمان در تزیین مساجد شکل گل و گیاه را تغییر داده و حالتی نمادین به آنها بخشیده است.نقش های اسلیمی شگفت انگیزی که در تزیین مناره و سردر و گنبد و … به وجود آمده از همین تفکر ناشی می‌شوند.

 

رنگ در مساجد: بیشترین قسمت سطوح کاشیکاری به رنگ‌های سردی چون زنگاری‌ها،فیروزه‌ای‌هاو لاجوردی‌ها تعلق دارد.لاجوردی ها و رنگ‌های آبی خام ،عمقی دارندکه آدم را به بی‌نهایت و به جهانی خیالی و دست نیافتنی می‌برند.آبی، گستردگی و وسعت آسمان را به یاد می‌آورد.نشانه صلح است و فرحناکی و رنگ بی گناهی.

برای مردم مشرق زمین ،آبی سمبل جاودانگی است.مردم آیین پرداز باستان به قداست فیروزه‌ای معتقد بودند.آبی بیانگر بیکرانگی آسمان آرام است.

 

ورودی مساجد: ورودی مساجد آغاز یک دعوت است.ورودی مساجد چه ساده و چه پیچیده معمولا از اصول خاصی پیروی می‌کنند و اغلب دارای فضاها و عناصری همچون جلوخان ،سردر ،،مناره،در ورودی، سکو،هشتی و دالان هستند.

ورودی یک مسجد مرز عبور مادی و رسیدن به جلوه گاه معنوی تسلیم و سجده است.

اهمیت ورودی مساجد ،تشخص مسجد، کیفیت فضایی، نحوه اتصال درون و برون، چگونگی ایجاد حریم، محور قبله، تقارن و … را شامل می‌شود.

اگر درون و برون مسجد دو دنیای متفاوت هستند،”ورودی” نقطه تماس و استحاله این دو دنیاست.

هنرمندان و طراحان ورودی مساجد،چون دیگر معماری‌های اسلامی، به تضاد میان فضای داخل و خارج و حفظ مراتب توجه ‌می‌کنند.هنگامی که انسان وارد مساجد می‌شود، میان درون و برون تفاوتی آشکار مشاهده می‌کند.

در هر مسجد یک ورودی اصلی وجود دارد و به نسبت گستردگی بنا، ورودی های فرعی دیگربرای کمک به ورودی اصلی و جذب از محل های مختلف ایجاد می‌شود.

ورودی ها در مساجد خصوصیات بارزی دارند:

۱-     برای اینکه جنبه دعوت به داخل مسجد داشته باشند، ورودی ها از بیرون تزیینات بسیاری دارند.در حالیکه در حیاط و داخل مسجد برای اینکه عبادت کنندگان را تحت تاثیر خروج از مسجد قرار ندهد، تزیین بسیار کم است.

۲-     سردر مساجد نسبت به اطراف خود شاخص تر ، حجیم تر و بلند ترند. بدین ترتیب انسان در مقابل مقیاس بزرگ و چشمگیر سردر، با تحسین این عظمت خود را بنده حقیری در بارگاه متعالی خداوند می‌‌یابد.

۳-     تزیینات سردر مفصل تر از بقیه قسمت های ورودی است.خطاطی آیات قرآن، کاشیکاری،کاربندی و مقرنس کاری از جمله این تزیینات هستند.

۴-     به تقارن “ورودی” برای تاکید به محور توجه می‌شود.البته بهره گیری از تقارن در سهولت اجرا، مقاومت و تقسیم نیرو در سازه های معماری نیز اهمیت دارند.

 

جلوخان: پیش فضایی محصور یا نیمه محصور است که اولین مرحله از سلسله مراتب ورود به مسجد محسوب می‌گردد.

جلوخان با ایجاد مکث و اعلام تقدس مکان، فضایی اطلاع دهنده و دعوت کننده به درون فضای اصلی است.

از نظر مکان یابی،جلوخان به علت دعوت کنندگی بیشتر، در گره معابر محله یا بازار قرار می‌گیرد.

 

سردر:سر درب مسجد مبین میزان اهمیت و عظمت آن بناست.بنابراین سعی برآن بوده تا هرچه وسیعتر، مرتفع تر و مزین تر برپا شود.

 

مناره: مناره جایی بود که از بالای آن موذن، مسلمانان را به نماز فرا می‌خواند. همچنین دیدن آن مناره از راه دور دلیل بر وجود مسجدی بود. بلندی و ارتفاع مناره به علت دیده شدن از مسافت های دور و جهت یابی و هدایت است. ارتفاع بلند مناره به درک موقعیت مکانی و تخمین فواصل کمک می‌کند.

نخستین مناره‌ها عموما در جلو حیاط و در محور محراب مسجد ساخته می‌شدند و گاهی هم درگوشه حیاط و یا کاملا خارج از مسجد ایجاد می‌شدند.

مناره به معنای جای نور و روشنی بوده که در دوران اسلامی به علت کاربرد اذان گویی، نام موذنه هم به خود گرفته است.

گاهی اوقات مسجد دو مناره دارند و گاهی یک مناره. جفت مناره ها بر تقارن تاکید دارند.

مناره ها به علت باریکی و عمود بودن بر ایستایی و مکث در فضا تاکید می‌کنند.

از طرفی برای جلوگیری از رانش ناشی از فشار سردر، جفت مناره طرفین با وزن زیاد خود، این رانش را به زمین منتقل می‌کنند و پشت بند ساق هستند.

مناره ها قابلیت زیادی برای تزیین دارند. نقوش هندسی، آیات قرآن، نام های مبارک به صورت مارپیچ و مقرنش کاری از جمله این تزیینات هستند.

همچنین برای نمازگزاران دور از مسجد، خط فرضی که در آسمان از بین دو مناره به سمت گنبد نشانه می‌رود، امتداد و جهت قبله را مشخص می‌کند.

 

در ورودی:در ورودی یکی از ارکان مهم مسجد است. زیرا این در جدا کننده دو منطقه پاک و ناپاک است. در همین جاست که نمازگزارن کفش را از پا درآورده و وارد نمازخانه می‌شوند. در واقع همیشه دروازه‌ها نماد جداکنندگی یک محیط بیرونی از یک محیط مقدس داخلی هستند و از آنجا که خیلی از مساجد اسلامی درون‌گرا هستند، با نگاه به منظر بیرونی مساجد نمی‌توان آنچه را که در داخل می‌توان مشاهده کرد حدس زد.

 

هشتی:با عبور از در ورودی نمی‌توانیم به طور مستقیم وارد حیات یا صحن شویم بلکه برای این کار لازم است از چند فضای واسطه‌ای عبور کنیم.

یکی از این فضاهای واسطه‌ای “هشتی” است.فضای هشتی تعمدا فضایی نیمه تاریک است و مرحله تاریک تر شدن نسبت به بیرون، به خودی خود حریمی مضاعف ایجاد می‌کند. نور محدود و کنترل شده هشتی از طریق درگاه یا پنجره مشبک صحن تامین می‌شودکه دید مبهم صحن برای بیننده تحرک و کنجکاوی ایجاد می‌کند.

هشتی به لحاظ عملکردی قاعدتا باید دایره ای باشد زیرا چنین شکلی قادر به ایجاد تمرکز در محیط خواهد بود.ولی به دلیل اینکه دایره نمی تواند پاسخگوی سایر نیازهای طراحی باشد،لذا بهتر است به چند ضلعی تبدیل گردد.و چند ضلعی در بهترین نمونه خود هشت ضلعی است که از دوران دو مربع مساوی به وجود می‌آید که هرکدام از زوایا ۴۵ است. در موضوع حفظ تعادل محیط معماری و انسان ،وجود خط مستقیم یا زاویه قائمه جای بحثی ندارد، اما هنگامی که زوایا تغییر کند و به سمت حاده یا منفرجه میل کند ، به صورت اشکالی پویا در می آیند که تنها حالت سکون و آرامش برای آنها، استفاده از اجزا و زوایای ۴۵ است.‌

 

دالان: تقریبا فاقد نور و از هشتی نیز تاریک تر است. از هشتی به دالان با کاهش نور همراه بودیم تا چشمان در این گذر به تاریکی عادت کنند و سپس در گامهای آخر با هدایت نور، به ناگاه و یکباره با حیاتی بدیع که به نظرمان غرق در نور و شفافیت است مواجه می‌شویم.

 

گنبد: گنبد با جلوه و رفعت خود کنایه ای از آسمان است. گنبد در اسلام نماد طاق فلک است و از آنجا که گنبد رو به آسمان کشیده شده، نوعی تمنای عروج را برای فرد مسلمان تداعی می کند. در معماری ایرانی هم که اساس آن گذر از مربع به دایره و در واقع گذر از میرایی به نامیرایی است، وجود گنبد تداعی کننده جاودانگی است. از طرفی در اسلام هم شکل مدور،تنها شکل کاملی دانسته شده که قادر به بیان جلال خداوندی است.

مربع نماد زمین و دایره نماد آسمان است و از زمین به آسمان صعود کردن پس از هبوط اولیه انسان، آرزوی دیرینه بشر است.تلفیق مربع با دایره در فرهنگ های زیادی به چشم می‌خورد.مربع با زمین و مکان در ارتباط است و دایره با آسمان و زمان.

آنچه که حد واسط چهار ضلعی و دایره به شمار می‌آید، هشت ضلعی است.هشت ضلعی هم نشانگر ایستایی و تعادل و استقرار است و هم به دلیل کثرت اضلاعش برخی از خصایص و حالات دایره را دارد.

در واقع هشت ضلعی از چهار گوش زمین جدا شده و به دایره آسمان می‌پیوندد.در معماری ایرانی وقتی که قرار است از چهار ضلعی به دایره برسیم، شکل واسط هشت ضلعی است.

 

صحن و حوض: صحن مسجد محلی است امن و حصاری است برای نمازگزار.

و وجود حوض درمساجد تاکیدی است براهمیت آب در اسلام .

 

وضوخانه و محل تطهیر:وضوخانه و محل تطهیر در جایی مخالف جهت قبله در نظر گرفته شده اند و معمولا به صورتی طراحی شده‌اند که فر مسلمان حداقل هفت قدم روی زمین پاک قدم بردارد و آن گاه به فضای شبستان وارد شود.

محل قرار گیری تطهیرگاه در مساجد در محلی است که در دید نباشد و از فضاهای اصلی مسجد فاصله داشته باشد.

 

ورودی شبستان‌ها: ورودی شبستان ها حتی الامکان از جهت مخالف قبله بود تا ورود از پشت صفوف نمازگزاران باشد و ورود بی موقع افراد باعث عدم تمرکز حواس مومنین نشود.

 

محراب: محراب نوعی تورفتگی است که جهت مکه و نماز خواندن را نشان می‌دهد. محراب اصولا شگرد و تدبیری است که هم صداگیر است و هم صدا را تشدید می‌کند. یعنی علاوه بر اینکه جلو گیرنده صداست، ضمنا تشدید کننده آن هم هست . جالب است بدانیم که این محراب نیست که تقدس دارد بلکه تقدس آن به جهت رو به قبله بودنش می‌باشد و برای همین موضوع است که تقدس فوق‌العاده‌ای پیدا کرده است .

 

مقصوره: مقصوره در مسجد با معانی مختلف و مفاهیم متفاوت و کاربردهای گوناگون به کار گرفته شده است. به معنای گنبد خانه ، جای ایستادن امام ، محل استراحت و …دیده می‌شود.

گاهی مقصوره به معنای خلوت خانه‌ها و جای ایستادن امام و خلیفه در مسجد است. با ارتفاعی بالاتر از دیگران و محصور با نرده که به منظور حفاظت از امام و خلیفه ساخته می‌شد.

 

 منبر: منبر بیشتر در مساجد جامع دیده می‌شود. برای ترصیح منبرهایی که از چوب ساخته و حکاکی می‌شدند از صدف و عاج بهره می‌بردند.

امام جماعت از منبر استفاده می‌کرد تا جماعت مسلمان حاضر در مسجد را مورد خطاب قرار دهد و همواره وعظ یا سخنان خود را از پله‌ یکی مانده به آخر انجام می‌دهد و آن پله آخری که خالی می‌ماند خاص حضرت پیامبر است .

 

صفه(دکه): دکه هم از نظر عبادی اهمیت در خور توجه داشت، که در حد فاصل محور قبله در نقطه درست وسط مسجد قرار می‌گرفت و ما امروزه آن را بیشتر در سمت راست می‌بینیم. دکه جایی است که مکبران در آنجا قرار می‌گرفتند و با استفاده از کلمه تکبیر (الله اکبر) در مراحل مختلف نماز، هماهنگی میان نمازگزاران را ایجاد می‌کردند. در واقع وجود دکه که بیشتر برای نمازگزارانی بود که در صفوف عقبی که نه امام جماعت را می‌دیدند و نه صدای او را می‌شنیدند، ضرورت داشت .

 

محل حضور بانوان: محل حضور بانوان در مسجد به شکلی قرار می‌گرفت که از دید نامحرم مصون بماند.بنابراین در پشت سر مردان در بالکن یا در نیم طبقه و یا اگر همسطح بوده‌اند نیز به وسیله پرده‌ای به نام “تجیر” از دید آنان محفوظ می‌ماند.

 

بقیه موارد:اما همه اینها ذکر شد بخشی از ضروریات و ملزومات مساجد در قرون اولیه اسلامی بوده وسایل عبادی دیگر هم در مساجد دیده می ‌شوند که به شرح زیر هستند: کرسی‌هایی برای نگهداری قرآن، کرسی متفاوت دیگری برای تعلیم قرآن، رحلی برای باز کردن قرآن، صندوقچه صدقات، یک یا چندین سجاده، چراغ و نیز شمعدانی‌هایی که در کنار محراب بود و در ماه رمضان روشن می‌شد و قبله را در هاله‌ای از نور و تقدس فرو می‌برد .

 

 

آرش نورآقایی