قنات، رودخانه پنهان زیرزمین

مقدمه

ادوارد دوبونو، صاحب نظر سرشناس بین المللی در زمینه تفکر خلاق و مشاور شرکت های بزرگی همچون آی بی ام و خطوط هوایی بریتانیا می گوید: “در سال ۱۹۷۰، در گردهمایی مدیران نفت، پیشنهاد کردم که آنها باید به حفر چاه های نفت به صورت افقی بیشتر توجه کنند تا به صورت عمودی. در آن زمان این ایده جنون آمیز به نظر می رسید ولی امروزه متداول ترین روش برای حفر چاه نفت با بازده بالاست.”

جالب این است که این تفکر، هزاران سال پیش در ایران منشا حفر چاه های افقی به جای عمودی، برای بهره برداری از آب های زیرزمینی شد که نشان از خلاقیت مردم آن زمان می دهد.

این تفکر و در پی آن ابتکار قنات چنان مهم بود که بسیاری از کارشناسان یکی از دلایل گسترش امپراطوری نوظهور هخامنشی را در ارتباط با آن می دانند.

قنات یا کاریز چنان در دنیای آن روز و حتی بعدها اثر گذاشت که تا امروز شاهد اثراتش هستیم. تا جایی که در مقام تحلیل تاریخی، ناگزیر از استفاده از واژه “تمدن کاریزی” می شویم.

 

معانی کاریز و قنات

تا آن جا که مشخص است، واژه قنات، ریشه ایرانی ندارد. عموما از سوی علمای فرهنگ و زبان سامی و در پی آن از سوی همگان پذیرفته شده که ریشه کلمه قنات ماخوذ از کلمه “کانو” آکادی به معنای “نی” است که در عبری به “کانا” و درآرامی به “کاینا” تبدیل شده و در سیر تحول خود به شکل واژه “کانال” در زبان لاتین وارد شده و در آن جا به معنای “مجرا” از آن یاد شده است.

واژه فارسی قنات، کاریز است که به اعتقاد برخی مرکب از کن (کندن) + ریز (ریختن و خالی کردن) می باشد.

در لغت نامه دهخدا در ذیل کلمه کاریز آمده است: آب باشد که در زیرزمین چاه به چاه برند و در تازی به آن قنات گویند. همچنین آمده است: راه آب روان در زیرزمین که به عربی قنات گویند و در اصل کاه ریز بوده که برای امتحان جریان آب کاه می ریخته اند تا معلوم شود.

 

رابطه فرهنگ و کاریز

آن چه مسلم است این است که تکنیک قنات در ایران زاده شده، در ایران توسعه یافته و از این سرزمین به بقیه سرزمین ها راه یافته است و تا جایی که اطلاع داریم سابقه تاریخی قنات در ایران به صورت مستند، در کتیبه های سارگون دوم، پادشاه آشور (۷۰۵-۷۲۲ ق.م.) ذکر شده است.

با این سابقه تاریخی و همچنین نقش تاریخی قنات و با در نظر گرفتن مسئله آب و آبیاری در سرزمین خشک و کویری ایران و وابستگی مردم به آن می توان حدس زد که میان فرهنگ و کاریز ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد. این ارتباط تا آن جاست که یکی از معانی متعدد فرهنگ، کاریز آب است. همچنین واژه “دهن فرهنگ” به جایی اطلاق می شده که از کاریز، آب به روی زمین جاری می شده است.

 

پیدایش قنات

طبق فرضیه هانری گوبلو در گستره فرهنگی ایران، قنات به وسیله معدن کاران آکادی ابداع شده است. این معدن کاران به دنبال سنگ معدنی مس، کوه های زاگرس را کاوش می کرده اند که با برخورد به سفره های آب زیرزمینی دچار مشکل شده اند. آنها این مشکل را با ایجاد زهکش در کف معدن حل کرده و به طور تصادفی به تکنیک قنات دست یافته اند. بر مبنای اکتشافات فعلی ایجاد این قنات های تصادفی حداکثر به اوایل هزاره اول پیش از میلاد باز می گردد. طبق این نظریه استفاده گسترده از آب قنات به منظور کشاورزی چند صد سال بعد رایج می شود و بر اساس همین فرضیه، گوبلو تعریف صحیح قنات را به صورت زیر بیان می دارد: قنات تکنیکی است دارای ویژگی های استخراجی معادن و عبارت است از بهره برداری از سفره آب های زیرزمینی به کمک دهلیزهای زهکشی آب.

 

تکنیک قنات

در نقاطی که هوای گرم و خشک دارند و آب های سطحی آنها کم است، قنات ها بهترین وسیله برای بدست آوردن آب جهت مشروب ساختن اراضی بودند. قنات در واقع قدیمی ترین روش هیدروتکنیک است. این روش از کانال و یا مجاری زیرزمینی تشکیل می شود که سرچشمه این مجاری درکوه پایه ها و مظهر آنها درکشتزارهاست.

جهت احداث قنات در ابتدا چاه های عمیقی به عمق متوسط ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر به نام “مادرچاه” در کوه پایه ها و یا در دامنه های با شیب مناسب و با قطر ۱ الی ۲ متر حفر می کنند. سپس در مسیری که به سوی کشتزارها و اراضی می رود، چاه های متوالی در امتداد هم و به فاصله های چندین متری مساوی با هم تا محل مورد نظر حفر می کنند. در مرحله بعدی این چاه ها را به وسیله کانال یا مجرای زیرزمینی و با شیب ملایم به هم مربوط می سازند. طول این مجرا که قنات یا کاریز نامیده می شود، بسته به موقعیت محل متفاوت است. هر گاه سطح آب نزدیک به زمین و شیب آن کافی باشد طول قنات از چند کیلومتر تجاوز نمی کند. ولی در جایی که زمین مسطح بوده و شیب کم باشد طول مجرای زیرزمینی گاهی تا چند ده کیلومتر هم می رسد.

حفر چاه به دو منظور صورت می گیرد. یکی جهت خارج کردن خاک و سنگ بستر مجرا در موقع حفاری و دیگر برای تهویه و لای روبی قنات در مواقع گرفتگی مجرا. پس از آن که مجرا احداث شد آب در آن جریان یافته در مظهر قنات از مجرا خارج می شود و به مصارف آبیاری می رسد. خاک هایی را که از چاه ها و مجاری قنات در موقع حفر آن بیرون می آورند، عموما در اطراف دهانه چاه ها می ریزند که به این ترتیب برآمدگی هایی در اطراف دهانه چاه ها به وجود می آید که شبیه به دهانه آتشفشان کوچکی می شوند.

احداث قنات به صورت ظاهر امری ساده است ولی در حقیقت کاری است مشکل. این کار احتیاج به محاسبه دقیق از نظر شیب آب های تحت الارضی دارد و این محاسبه باید طوری به دقت انجام گیرد که آب پس از طی متجاوز از ده ها کیلومتر در نقطه ای که محاسبه معین کرده روی زمین جاری شود.

جالب است بدانیم که وسایل حفر قنات از هزاران سال پیش تا عصر حاضر کوچکترین تغییری نکرده اند و عبارت اند از: چرخ چاه که توسط آن، هم مقنی به پایین می رود و هم خاک ها را تخلیه می کنند؛ طناب؛ دلو چرمی؛ چراغ؛ یک کلنگ دسته کوتاه و بیل.

برای حفر قنات، مقنیان ابتدا با حفر چاه های گمانه در قسمت هایی از زمین ابتدا از وجود آب اطمینان حاصل می کردند. پس از آن با وسایل مساحی به تعیین شیب زمین و فاصله چاه ها تا محل مظهر قنات می پرداختند و سپس اقدام به حفر می نمودند.

 

گسترش جغرافیایی قنات

طبق نظر گوبلو خاستگاه قنات در شمال غربی ایران فعلی و در حدود سال ۸۰۰ ق.م. است. در حدود سال ۵۲۵ ق.م. قنات به حاشیه جنوبی خلیج فارس و در سال ۵۰۰ ق.م. به مصر و در سال ۷۵۰ ق. م. به مادرید و در سال ۸۵۰ ق.م. به جنوب الجزایر و در ۱۵۲۰ م. به لوس آنجلس و در ۱۵۴۰ م. به شیلی هم می رسد. از طرفی از ۱۲۰ ق.م. تا ۱۴۷۵ م. در چین و در قرن هفتم و هشتم میلادی در ژاپن گسترش می یابند.

چنان که دیدیم قنات نه تنها در همه پهنه سرزمین ایران وجود دارد بلکه به دیگر سرزمین ها هم گسترش یافته، اما هر چه به حوزه مرکزی ایران نزدیک تر می شویم، قنات ها فناوری پیچیده تر و عظمت و شکوه بیشتری پیدا می کنند. در این محدوده قنات از نظر فنی و تکنولوژیکی، از نظر تعداد و تراکم، طول، عمق مادر چاه، میزان آبدهی و تعداد و میزان زمین های کشاورزی وابسته به آن در سطح جهان بی نظیر است.

 

قنات های ایران

آمار رسمی سال ۱۳۷۷ نشان می دهد که در سراسر پهنه ایران، تعداد ۳۲۱۶۴ قنات وجود دارد که در حدود ۷/۷۷ درصد این قنات ها در مناطق شرقی ایران حفر شده اند. بنا به محاسبات جواد صفی نژاد در مقاله شگفتی های قنات های ایران، طول متوسط هر قنات را می توان ۶ کیلومتر در نظر گرفت. طول کل حفاری های انجام شده برای قنات های ایران تقریبا برابر است با ۸۲ درصد فاصله زمین تا ماه و ۷۷/۷ برابر طول خط استوا.

قنات گناباد عمیق ترین و طولانی ترین قنات ایران و در شمار کهن ترین قنات های جهان به حساب می آید.

 

قنات در باور مردم

از آن جا که آب دغدغه مردم این سرزمین بوده، قنات هم به عنوان یکی از مظاهر تولید آب، برایشان جنبه تقدس پیدا کرده و از این رو با فرهنگ مردم عجین شده است.

در باور مردم قنات ها یا نر هستند یا ماده و با توجه به این عقیده هنگامی که آب آنها کاستی می گیرد، آنها را زن یا شوهر می دهند و این مراسم گاهی با انجام یک مراسم کامل زفاف همراه است. این مراسم در کنار قنات انجام می گیرد و در انجام مراسم کوزه ای از آب قنات را سر سفره عقد می گذارند و زن قنات که غالبا زن بیوه ای است که شوی نمی کند و مخارج خود را از اهالی روستا دریافت می کند و شوی قنات که غالبا جوان بلند بالایی است از مردم هدایایی دریافت می کند و این دو هر از چند گاهی یک بار در آب قنات تن می شویند. برخی از قنات هایی که از چنین مراسمی برای آنان یاد شده عبارتند از: قنات لق دمبه در یزد در روستای کله‌دست از توابع شوراب؛ قنات بن در منطقه لار؛ قنات لاغ داغ در سامان شهر کرد؛ قنات حسینچه در نزدیکی نجف آباد؛ قنات کناره پر تفرش و ….

 

آرش نورآقایی

 

منابع

– لغت نامه دهخدا؛ علی اکبر دهخدا

– جغرافیای مفصل ایران؛ دکتر ربیع بدیعی؛ انتشارات اقبال

– قنات های تفت؛ دکتر محمد حسین پاپلی یزدی و مهندس مجید لباف خانیکی؛ ناشر معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور، پژوهشکده مردم شناسی

– شناخت اساطیر ایران؛ جان راسل هینلز؛ ترجمه و تالیف باجلان فرخی؛ انتشارات اساطیر

– قنات، فنی برای دستیابی به آب؛ هانری گوبلو؛ ناشر معاونت فرهنگی آستان مقدس رضوی

– قنات و تاثیر آن در تمدن و فرهنگ؛ فیروز منصوری