استر و مردخای

در نزدیکی میدان امام خمینی شهر همدان بنایی وجود دارد که مقبره “استر و مردخای” نامیده می‌شود. هر چند که این شهرت برای بناهای دیگری از جمله بقعه “پیربکران” در سی کیلومتری جنوب اصفهان که از بناهای ابتدای قرن هشتم هجری و ماقبل آن است هم وجود دارد.

اما نکته قابل توجه در این مورد این است که استر(زن) و مردخای (مرد) پسرعمو و دخترعمویی یهودی هستند که در نزد یهودیان مقام بالایی دارند، تا جایی که از آنان به عنوان ناجیان و پیامبران قوم یهود یاد می‌شود. و به همین جهت این بنا (مقبره استر و مردخای در همدان) از لحاظ عبادی یکی از مراکز عبادی و به عبارتی دومین مرکز مهم عبادی یهودیان است.

 

برای شناخت اهمیت این بنای تاریخی می‌بایستی در ابتدا با شخصیت استر و مردخای آشنا شویم.

 

داستان استر و مردخای:

قصه استر بر مبنای کتاب ایران باستان مشیرالدوله و تورات، کتاب استر در ده باب ـ باب اول از صفحه ۷۷۱ (عینا نقل شده بدون دخل و تصرف):

 

” در زمان ایام اخشورش (خشایارشا) این امور واقع شد ـ این همان اخشورش است که از هند تا حبش بر صد و بیست و هفت ولایت سلطنت می‌کرد.

در آن ایام حینی که اخشورش پادشاه بر کرسی سلطنت خویش در شوش نشسته بود، در سال سوم از سلطنت خویش، ضیافتی برای جمیع سروران و خادمان خود برپا نمود و محتشمان فارس و مادی از امرا و سروران ولایت‌ها به حضور او بودند.

پس شاه به مدت مدید یکصد و هشتاد روز جلال سلطنت خویش و حشمت و عظمت سلطنت خویش را جلوه می‌داد، بعد از انقضای آن روزها پادشاه برای همه آن کسانی که در دارالسطنه شوش از خرد و بزرگ یافت شدند، ضیافت هفت روزه در عمارت باغ قصر برپا کرد. پرده‌ها از کتان‌ سفید و لاجورد با ریسمان‌های سفید و ارغوان در حلقه‌های نقره ‌برستون‌های مرمر سفید آویخته و تخت‌های طلا و نقره بر سنگ فرشی از سنگ سماق و مرمر سفید و در و مرمر سیاه بود. آشامیدن از ظرف‌های طلا بود و ظرف‌ها را از اشکال مختلفه و شراب‌های ملوکانه برحسب کرم پادشاه، درباره همه بزرگان خانه‌اش، چنین امر فرموده بود که هر کس موافق میل خود رفتار نماید.

و “وشتی” ملکه نیز ضیافتب برای زنان خانه خسروی اخشورش پادشاه برپا نمود.

در روز هفتم چون دل پادشاه از شراب خوش شد، هفت خواجه‌سرا یعنی “مهومان” و “بزتا” و “حربونا” و “بغتا” و “ابغتا” و “زاتر” و “کرکس” را که در حضور پادشاه خدمت می‌کردند امر فرمود که وشتی‌ ملکه را با تاج ملوکانه به حضو پادشاه بیاورند تا زیبایی‌ او را به خلایق و سروران نشان دهد، زیرا که نیکو منتظر بود.

اما وشتی ملکه نخواست که برحسب فرمانی که پادشاه به دست خواجه سرایان فرستاده بود بیاید، پس پادشاه بسیار خشمناک شده غضبش در دلش مشتعل گردید. آن‌گاه پادشاه به حکمایی که از زمان‌ها مخبر بودند تکلم نموده (زیرا که عادت پادشاه با همه کسانی که به شریعت و احکام عارف بودند چنین بود و مقربان او “کرشنا” و “شیار” و “ادماتا” و “ترشیش” و “مرس” و “مرسا” و “مموکان” هفت رئیس فارس و مادی بودند که روی پادشاه را می‌دیدند و در مملکت به درجه اول می‌نشستند) گفت مطابق شریعت به وشتی ملکه چه باید کرد، چون که به فرمانی که اخشورش پادشاه به دست خواجه‌سرایان فرستاده است عمل ننموده.

آن‌گاه مموکان به حضور پادشاه و سروران عرض کرد که وشتی ملکه نه تنها به پادشاه تقصیر نموده بلکه به همه روسا و جمیع طوایفی که در تمامی ولایت‌های اخشورش پادشاه می‌باشند. زیرا چون این عمل ملکه نزد تمامی زنان شایع شود آن‌گاه شوهرانشان در نظر ایشان خوار خواهند شد حینی که مخبر شوند که اخشورش پادشاه امر فرموده است که وشتی ملکه را به حضورش بیاورند و نیامده است. و در آن وقت خانم‌های فارس و مادی که این عمل ملکه را بشنوند به جمیع روسای پادشاه چنین خواهند گفت و این مورد بسیار احتقار و غضب خواهد شد.

پس اگر پادشاه این را مصلحت داند فرمان ملوکانه از حضور وی صادر شود و در شرایع فارس و مادی ثبت کردند تا تبدیل نپذیرد که وشتی به حضور اخشورش پادشاه دیگر نیاید و پادشاه رتبه ملوکانه او را به دیگری که بهتر ازو باشد بدهد. و چون فرمانی که پادشاه صادر گرداند در تمامی مملکت عظیم او مسموع شود آن‌گاه همه زنان شوهران خود را از بزرگ و کوچک احترام خواهند نمود و این سخن در نظر پادشاه و روسا پسند آمد و پادشاه موافق سخن مموکان عمل نمود.

و مکتوبات به همه ولایت‌های پادشاه به هر ولایت مطابق خط آن و به هر قوم موافق زبانش فرستاد تا هر مرد در خانه خود مسلط شود و در زبان قوم خود آن را بخواند.

باب دوم بعد از ین وقایع چون غضب اخشورش پادشاه فرو نشست “وشتی” و آن‌چه را کرده بود و حکمی که درباره او صادر شده بود به یاد آورد و ملازمان پادشاه که او را خدمت می‌کردند گفتند که دختران باکره نیکو منظر برای پادشاه بطلبند.

و پادشاه در همه ولایت‌های مملکت خود وکلا بگمارد که همه دختران باکره نیکومنظر را به دارالسطنه شوش در خانه زنان زیردست هیجای که خواجه سرای پادشاه و مستحفظ زنان است جمع کنند و به ایشان اسباب طهارت داده شود. و دختری که به نظر پادشاه پسند آید در جای “وشتی” ملکه بشود.

پس این سخن در نظر پادشاه پسند آمد هم‌چنین عمل نمود. شخصی یهودی در دارالسلطنه شوش بود که به “مردخای بن یائیربن شمعی” مسمی بود. و از اورشلیم جلای وطن شده بود با اسیرانی که تکنیا پادشاه یهودا جلای وطن شده بود با اسیرانی که تکنیا پادشاه یهودا جلای وطن شده بود که “نبوکدنصر” پادشاه بابل ایشان را به اسیری آورده بود.

و او هدسه یعنی استر دختر عموی خود را تربیت می‌نمود چون‌که وی را پدر و مادر نبود و آن دختر خوب صورت و نیکو منظر بود و بعد از وفات پدر و مادرش مردخای وی را به جای دختر خود گرفت.

پس چون امر و فرمان مادر شاه شایع گردید و دختران بسیار در دارالسلطنه شوش زیردست هیجای جمع شدند استر را نیز به خانه پادشاه زیر دست هیجای که مستحفظ زنان بود آورند .

و آن دختر به نظر او پسند آمده در حضورش التفات یافت. پس به زودی اسباب طهارت و تحفه‌هایی را به وی داد و نیز هفت کنیز را که از خانه پادشاه برگزیده شده بودند که به وی داده شوند و او را با کنیزانش به بهترین خانه زنان نقل کرد. و استر قومی و خویشاوندی خود را فاش نکرد زیرا که مردخای او را امر فرموده بود که نکند. و مردخای روز به روز پیش صحن خانه زنان گردش می‌کرد تا از احوال استر و از آن‌چه به وی واقع شود اطلاعی یابد…

…پس از یک سال تربیت و مالش بدن دختر با مر و عطریات گران‌بها در روز معین او را نزد شاه بردند و شاه وی را به سایر زنان ترجیح داد و تاج بر سر او نهاد. پس از آن او را استر نامیدند که به پارسی به معنای ستاره است.

 مقارن این احوال مردخای کنکاشی را که دو نفر از خواجه سرایان، “بغتان” و “تارس نامان” بر ضد شاه ترتیب داده بودند کشف کرده، قضیه را توسط استر به اطلاع شاه رساند شاه آن دو نفر را به دار آویخت.

در دربار “هامان” نامی مورد توجه شاه بود و از این جهت که مردخای به او تعظیم نمی‌کرد، کینه او را در دل گرفت و وقتی که دانست مردخای یهودی است در صدد برآمد که او و تمام یهودی‌ها را بکشد.

برای این‌که در کدام ماه به این کار مبادرت کند، قرعه انداخت و قرعه به ماه دوازدهم در آمد. بعد هامان به شاه چنین گفت: مردمی هستند در مملکت تو که در اطراف و اکناف آن پراکنده‌اند قوانین جدید و آداب مخصوص دارند و فرامین تو را اطاعت نمی‌کنند، اجازه بده آن‌ها را بکشند. من ده هزار وزنه نقره به تو می‌دهم.

شاه انگشتر خود را از انگشت بیرون آورده به او داد و گفت نقره و هم این مردم را به تو دادم هرچه خواهی بکن.

پس از آن ماهان پسر همدانای اجاچی به تمام ایالات فرمان صادر کرد که در روز معین تمام یهودی‌ها را از مرد و زن بزرگ و کوچک بکشند. مردخای از قضیه آگاه و سخت اندوهگین گردید. بر اثر غم و الم زیاد لباسم خود را کنده کیسه‌ای در بر کرد  و خاکستر بر سر ریخت. استر چون حال او را چنین دید جهت آن را پرسید او سواد فرمان شاه را برای استر فرستاد و گفت: این است سبب غم و اندوه من.

حالا آن‌چه توانی برای نجات همکیشان خود بکن. استر جواب داد رسم این است که هر کس داخل اطاق درونی عمارت شاه شود محکوم به اعدام می‌گردد، مگر این‌که شاه دست خود را به طرف او دراز کند با وجود این من این کار راخواهم کرد، ولی لازم است یهودی‌ها سه روز تمام برای نجات من دعا کنند و روزه بگیرند.

روز سوم استر لباس‌های ملوکانه خود را در بر کرده به اتاق درونی شاه داخل شد. شاه دست خود را با طرف او دراز کرده گفت: استر تو را چه می‌شود. استر گفت: من از شاه خواستارم که امروز با هامان میهمان من باشند. شاه پذیرفت و پس از این‌که در میهمانی ملکه شراب زیاد نوشید رو به استر کرد و گفت خواهش تو چیست؟ بگو تا به جا آورم اگر نصف مملکتم را بخواهی می‌دهم، استر اجازه خواست مطلب خود را در میهمانی روز دیگر بگوید و هامان را باز دعوت کرد. اما ماهان سپرده بود داری برای به دار آویختن مردخای به بلندی ۵۰ آرش تهیه کنند. شب شاه را خواب نبرد و فرمود تا سالنامه‌های سلطنش را بخوانند. خواننده رسید به جایی که درباره کشف کنکاش “بغتان” و “تارس” بود. شاه پرسید که چه پادشاهی به مردخای در ازای این خدمت دادم.

خدمه گفتند پاداش ندادی. در این وقت هامان وارد شد. شاه از او پرسید چه باید کرد درباره چنین کسی که شاه می‌خواهد سرافرازش کند. هامان به تصور این‌که مقصود شاه خود اوست گفت: چنین کسی را باید بفرمایی لباس شاه را بپوشد، بر اسب شاه سوار شود تاج شاهی بر سر گذارد و اول مرد دربار در پیش او حرکت کرده به مردم بگوید چنین کند شاه چون بخواهد کسی را سرافراز بدارد. شاه گفت در حال برو و همین چیزهایی که گفتی درباره مردخای بکن. هامان چنان کرد و بعد بی‌اندازه مهموم و مغموم به خانه بازگشت.

پس از آن خواجه‌سرایان آمده او را به میهمانی ملکه بردند. شاه بعد از صرف غذا و شراب باز از ملکه پرسید مطلبت چیست؟ آن‌چه خواهی بخواه. ملکه گفت: اگر من مورد عنایت شاه هستم، حیات من و ملتم را تامین کن. چه ما دشمنی بی‌رحم داریم. شاه پرسید که این دشمن کیست؟ ملکه ماهان را نشان داد.

هامان نتوانست کلمه‌ای بگوید و چشمان خود را به زیرانداخت پس از آن شاه غضبناک برخاست و داخل باغ شد . هامان نیز برخاست و از ملکه تمنا کرد او را از مرگ نجات دهد، زیرا دانست که شاه قصد کشتن او را کرده پس از لحظه‌ای شاه برگشته و دید که ماهان به بستری که استر بر آن بوده افتاده.

شاه گفت عجب او در خانه من و در حضور من به ملکه زور می گوید، همین که این سخن از دهان شاه بیرون آمد روی ماهان را با پارچه‌ای پوشانیدند. این علامت حکم اعدام بود. یکی از خواجه‌سرایان به شاه گفت: چوبه داری هست که هامان برای مردخای تهیه کرده. شاه جواب داد:الآن او را به همان چوبه دار بکشید.

در همین روز مردخای به حضور شاه آمد. چه استر اعتراف کرد که این مرد از اقربای اوست. پس از آن استر به پای شاه افتاد با چشمان پر از اشک درخواست کرد که از اجرای فرمانی، که هامان صادر کرده بود جلوگیری کند.

شاه گفت: حکمی چنان‌که خواهی، خطاب به یهودی‌ها بنویسان و به مهر من برسان. معمول مملکت این بود که کسی نمی‌توانست در مقابل چنین حکمی، که به اسم شاه صادر شده و به مهر او رسیده بود مقاومت کند.

بعد بی‌درنگ دبیران را خواسته گفتند، حکمی به یهودی‌ها و بزرگان و حکام ۱۲۷ ولایت که تابع شاه و از هند تا حبشه بودند بنویسند. این حکم را به زبان‌ها و خط‌های گوناگون نوشتند تا در ولایات بتوانند بخوانند. حکم را چابک‌سوارانی که بر اسب‌های ممتاز سوار بوده حرکت می‌کردند و به ایالات مختلف رسانیدند و یهودی‌ها انتقام خود را از دشمنانشان کشیده عده زیادی از آن‌ها را در شوش کشتند. “

 

 

رویه‌ی دیگر داستان:

برخی از اطلاعاتی که در مورد استر و مردخای وجود دارد، از محتویات “کتاب استر” به ما رسیده است. کتابی که سرشار از اندیشه‌ها و تصوراتی است که از ادبیات اساطیری بابل سرچشمه گرفته است.

 

اما سموئیل کندی ادی در کتاب “آیین شهریاری در شرق” این موضوع را بیان می‌دارد که اسامی قهرمانان “کتاب استر” اسامی واقعی یهودی نیستند.

او اظهار می‌کند: “به استثنای شاه “اخشورش” (خشایارشا)، بقیه نام خدایان بابلی و عیلامی دارند. نام “استر” معادل “ایشتار” است. بانوی قهرمان داستان در باب دوم، آیه هفتم، “هدسه” و “عروس” خوانده می‌شود که از القاب خاص ربه‌النوع بابلی است.”

و چنین ادامه می‌دهد: “استر و مردخای بابلیانی هستند که نقاب یهودی به چهره زده‌اند. دشمن آن‌ها، “هامان”، را می‌توان بر مبنای زبان شناسی با “هومان”، یک خدای عیلامی، یکی دانست. “وشتی”، ملکه پارس را هم، که استر جای او را می‌گیرد، بر همان ترتیب می‌توان با “مشتی” یک ربه‌النوع عیلامی، تطبیق داد.”

 

نویسنده کتاب “آیین شهریاری در شرق” معتقد است: “احتمال دارد که اساس کتاب استر در عهد عتیق یک افسانه بابلی قرن پنجمی باشد که کشمکش و مرافعه‌ی مردوک(مردخای) و ایشتار(استر) را با خشایارشا(شاه اخشورش) بیان می‌کند…. همانندی‌ها آن‌قدر زیاد است که نمی‌توان آن را حمل بر تصادف کرد…از آن‌جا که مردخای (مردوک:خدای بابلی) و استر (ایشتار: خدای‌بانوی بابلی) پیروزی می‌بابند، پس این افسانه در بابل پرداخته شده است. نیز باید افزود که شواهد تاریخی و زبانی هر دو معلوم می‌دارد که عید فوریم(پوریم) خود به احتمال قوی از بابل سرچشمه گرفته است.”

 

بنای مقبره:

بنای آن عبارت است از ساختمان و گنبدی آجری به سبک بناهای دوران اسلامی، که به نظر می‌رسد مربوط به قرن هفتم هجری بوده و بر روی ابنیه و قبور قدیم‌تری ساخته شده است.

درب ورودی این بنا یک درب کوتاه سنگی یک لنگه است که اجازه ورود به داخل بنا با قامتی ایستاده را به زائر نمی‌دهد.

در داخل بنا و در داخل همان اتاقی که مقابر استر و مردخای در آن قرار دارند، کتیبه‌ای عبری بر بالای دیوار به طور برجسته‌ای گچ‌بری شده که در میان ابنیه قدیمی ایران، یک اثز تاریخی منحصر به فرد به شمار می‌رود.

 

بر بالای مقابر استر و مردخای، صندوق‌های منبت‌کاری شده بسیار زیبایی قرار دارند که یکی از آن‌ها( آن‌که مربوط به استر است) از آثار قرن هشتم و نهم هجری و دیگری نوساز است. کتیبه‌ای به خط عبری بر روی صندوقی که متعلق به “استر” است نقش شده و مضمونش این است که در سال ۳۶۵۱ از خلقت آدم، بقعه استر را ساخته‌اند.  

 

آرش نورآقایی

 

 

منابع:

* آیین شهریاری در شرق، نویسنده سموئیل کندی ادی، مترجم فریدون بدره‌ای، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۸۱

* هگمتانه: آثار تاریخی همدان و فصلی درباره ابوعلی سینا، محمدتقی مصطفوی، ویراستار طاهره عدل،تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۱

* آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی، دکتر مهدی غروی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۶