شاه عباس و گردشگری

“یک انگلیسی عهد سلطنت الیزابت، یک فرانسوی آشنا به دربار ورسای و یک رومی، خود را در دربار شاه‌عباس بزرگ غریب احساس نمی‌کردند.” پ.ژ.مناشه

ایران عهد صفوی،مسافران بسیاری را به خود دیده است.برخی از آنان نمایندگان سیاسی بودند که برای عقد قرارداد نظامی یا بازرگانی به ایران سفر می‌کردند.یا بازرگانانی بودند که در جست و جوی بازار تازه‌ای برای فروش اجناس خود به این سرزمین می‌آمدند.یا اعضای هیئت‌های مذهبی بودند که عدم تعصب مذهبی و میهمان‌نوازی ایرانیان آنان را به این نقاط کشانده بود.بعضی نیز مسافرانی بودند که فقط برای لذت مسافرت به ایران می‌آمدند.

سلسله صفوی پس از حدود ۸۵۰ سال (از فروپاشی ساسانیان تا برآمدن صفویه) دولتی متمرکز،نیرومند، باشکوه،فرهنگ‌گستر و هنرپرور به وجود آورد که از ثمرات آن وحدت ملی و سیاسی و روابط گسترده با دولت‌های خارجی بود.                                                          

در زمان شاه عباس، بار دیگر ستاره بخت و اقبال ایران درخشید و اقتصاد ایران یک بار دیگر شاهد دوره‌ای پر رونق و درخشان گشت. در این زمان ایران و به ویژه اصفهان مرکز آمد و رفت دول اروپایی و آسیایی گردید.به گونه‌ای که بیش از پنجاه سفارت‌خانه در اصفهان تاسیس شد. تحت لوای امنیت سیاسی و نظامی این دوران، کاروانسراها در شهرها و جاده‌ها بناشد، مراکز حمل و نقل کالا رونق گرفت، کارگاه‌های صنعتی افزایش یافت و هنرمندان ارج و قرب یافتند و هنرشان را عرضه کردند.

وقتی به اعمال شاه عباس نظری اجمالی می‌افکنیم، در کنار اندیشه رفاه برای مردم، تفکر ارتباط با دیگر ادیان، مردمان و سرزمین‌ها را نیز در‌می‌یابیم. کارهای او باعث شد که مردمان سرزمین‌های دیگر به ایران بیایند و تجارت کنند و نهایتا ایران را معرفی کنند، تا جایی‌که اگر گفته‌های دقیق مسافران متعدد اروپایی نبود، مطالعه تاریخ سیاسی و اقتصادی ایران در زمان صفویه غیرممکن می‌شد.

آزادی مذهبی ایران در زمان شاه عباس ستودنی بود.مسیحیان از آزادی کامل (در به‌جا آوردن آیین خود) برخوردار بودند.شاه عباس هنگامی که پیروزمندانه وارد ایروان و گرجستان شد، جمعیت ارامنه مستقر بر نوار مرزی را با خود به اصفهان آورد و در محله‌ای در جنوب زاینده رود اسکان داد و برای ساخت کلیساها همت گماشت.وی به این ترتیب گام به گام به اروپاییان مسیحی نزدیک شد و با آنان بر علیه عثمانی‌ها متحد شد.ارامنه که دارای تجارب طولانی و موفق در امر تجارت بین‌المللی به ویژه با اروپاییان بودند و به دلیل هم‌مسلکی با اروپاییان و حمایت‌های دولتی در فاصله اندکی توانستند به ثروت هنگفتی برسند، که نتیجه‌اش به سود ایران تمام می‌شد.

شاردن اشاره می‌کند که فقط در جلفای اصفهان او توانسته تعداد ۱۴۰ خانه مسکونی بیابد که از نظر زیبایی، شکوه و جلال با کاخ‌های سلطنتی برابری می‌کردند.

اگر به قبرستان ارامنه و کلیساهایی که در اصفهان قرار دارند، نظری بیافکنیم، مقبره‌هایی متعلق به اتباعی از کشورهای فرانسه، انگلستان، آلمان، لهستان، هلند، قزاقستان، استرالیا و آمریکا  می‌یابیم که تاییدی بر پذیرش و انتخاب ایران به عنوان مامنی برای خارجیان است. اصفهان نهایتا شهری بود که زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان و مسلمانان در آن با هم‌زیستی کامل می‌زیستند.

از طرفی دیگر، دربار شاه عباس مهد پرورش هنرمندان، ادبا و دانشمندان گشت و هنرهایی همچون خوشنویسی، نقاشی، کاشیکاری، فرشبافی و معماری دوباره رونق گرفتند. در زمان او باغ‌شهرها و باغ‌ها و پل‌ها و راه‌ها ساخته شد.بازارها و راه‌های تجاری اهمیت بیشتری یافتند و همه این‌ها به ثروتمند شدن کشور کمک می‌کرد.

در یک کلام تصمیماتی که شاه عباس درباره اداره سرزمینش می‌گرفت، بازتاب خوبی در جهان بیرون داشت و ایران را یک کشور با ثبات معرفی می‌کرد.اثرات تفکرات و تصمیمات وی همچنان نیز گردشگران اروپایی را به ایران می‌کشاند.

شاردن از کسانی است که در دوره صفویه به ایران مسافرت کرده بود.او در شرح مسافرتش حتی آثار باستانی ایران و ابنیه تاریخی را ذکر کرده است و اطلاعاتی که او راجع به ایران به دست داده، به مدت دو قرن به عنوان تنها منبع مطالعاتی در این زمینه تلقی می‌شد.به نظر یکی از مستشرقین:  “کتاب وی بهترین کتابی است که ما را با ملت ایران آشنا می‌سازد.”

سیاست خارجی شاه‌عباس روابط ایران و اروپا را در زمانی که بلای عثمانی گریبان ایران را گرفته بود، بهبود بخشید. به یک نمونه توجه کنید: سر آنتونی شرلی که برای ایجاد اتحاد میان ایران و اروپا به ایران سفر کرده بود، هنگامی که به عنوان سفیرکبیر شاه ایران به اروپا بر‌می‌گشت نامه‌ای در دست داشت که در آن از طرف شاه عباس چنین نوشته شده بود:”… شما سلاطین،که به مسیح عقیده دارید، بدانید که این شخص بین من و شما ایجاد دوستی نموده است….”

اگر از بعد گردشگری به اقدامات شاه عباس نظری بیافکنیم به موارد بسیاری می‌توان اشاره کرد که بعضی از آن‌ها در ادبیات امروز گردشگری با عنوان زیرساخت‌ها مطرح می‌شوند.به غیر از مواردی که در بالا به آن‌ها اشاره شد، می‌توان ساخت تاسیسات رفاهی بین‌راهی، اتصال شهرها با ایجاد شاه‌راه‌ها، تساهل دینی و ساخت کلیساها و در پس آن به نوعی دعوت از سرمایه‌گذاران دیگر کشورها،ایجاد امنیت در کشور و در مرزها، زیباسازی شهرها (به ویژه پایتخت و شهرهای مهم و مقدس) و بنا کردن بناهای باشکوه را نام برد.

جالب این است که برخی از کاروانسراهای شاه‌عباسی هم‌اکنون نیز به عنوان هتل مورد استفاده قرار می‌گیرند که نمونه بسیار معروف آن همان هتل شاه‌عباسی معروف اصفهان و کاروانسرای مورچه‌خورت است.بعضی از کاروانسراهای دوران شاه عباس جایگاه رصد آسمان شب برای علاقمندان است.رصد آسمان در دل کویر ایران در صورت تبلیغات مناسب یکی از انواع گردشگری درآمدزا برای کشورمان خواهد بود.

شاه عباس با شرکت در اعیاد ملی به احیا و رونق آن‌ها کمک کرد.به طور مثال وی مراسم آب‌پاشان را دوباره مرسوم کرد که هم‌اکنون هم کمابیش رایج است.شرکت در مراسم و رویدادهای ملی و مذهبی، یکی از علاقمندی‌های گردشگران دنیاست که با توجه به گوناگونی این آیین‌ها و مراسم در ایران، ظرفیت‌ها قابل بررسی هستند.

شاه عباس در میدان نقش جهان بازی‌ها و ورزش‌های ملی همچون چوگان را برقرار ساخت که امروزه می‌توان به عنوان میراث معنوی از آن‌ها یاد کرد و حتی با مدیریت کارآمد می‌توان نوعی از گردشگری ورزشی را بر مبنای آن گسترش داد.وی همچنین مسابقات قایق‌رانی را در زاینده رود و در کنار پل‌های تاریخی رونق بخشید.

نصف جهانی که شاه عباس بانی‌اش بود،بعدها شهری شد که آندره مالرو درباره‌اش می‌گوید:” چه کسی می‌تواند ادعا کند که زیباترین شهر دنیا را دیده، درحالی‌که اصفهان را ندیده باشد.” یا این که جان تیلور، رمان نویس و شاعر قرن بیست و یکم می‌نویسد:” هرگاه که در میانه میدان نقش جهان می‌ایستم، این حس ناخودآگاه بر من غلبه می‌کند که بر فراز بام کل هستی پای نهاده‌ام.”

همه این تعریف‌ها و تمجید‌ها از کسانی که دنیا نامشان را می‌شناسد و به خاطر دارد، اصفهان و ایران روزگار دوران شاه‌عباس را به نوعی نوستالژی شیرین تبدیل کرده که هر گردشگری آرزوی دیدنش را داشته باشد.

هرچند شاه عباس با نگاه گردشگری سیاست‌هایش را تبیین نمی‌کرد ولی با نگاه امروزی می‌توانیم او را در زمره قهرمانان رونق گردشگری در همان سال‌ها و سال‌های بعد بدانیم.

 

آرش نورآقایی