سی‎مرغ در سی‎سخت

در میان همه‎ی گرفتاری‎ها و دل‎مشغولی‎ها، در این چند ماه وجدان نهیب می‎زد که: “پرداختن به فعالیت‎های تحقیقاتی را فراموش کرده‎ای”. عجالتا برای ساکت کردنش تحقیق زیر انجام شد که تقدیم می‎شود. قبل از شروع یک نکته بگویم و آن این‎که مقاله زیر حاصل بخشی از دغدغه‎هایی است که نسبت به “گردشگری ادبی” دارم.

چکیده:
تاریخ‎دانان و باستان‎ شناسان همواره سعی می‎کنند که ارتباطی میان اسطوره‎ها و باورهای افسانه‎ای مردمان با تاریخ یک سرزمین بیابند. در برخی از موارد شباهت‎های اعجاب‎آوری میان اسطوره و تاریخ یافت می‎شود و گاهی هم پیوندی در میان نیست.
در ایران، شاهنامه کتابی است که جمع کثیری از مکان‎ها، شخصیت‎ها و رویدادهای اسطوره‎ای را در برمی‎گیرد. بسیاری از این عناصر اسطوره‎ای در قالب باورهای مردم به یادگار باقی مانده، تا جایی که به دانسته‎های عامیانه تبدیل شده است. حتی بیش‎ از این، گاهی معانی و تاویل‎های عرفانی با مضامین اسطوره‎ای پیوند یافته‎اند.

کیخسرو یکی از شاهان اسطوره‎ای شاهنامه است که ویژگی‎های مشابه با شخصیت تاریخی کوروش کبیر دارد. علاوه بر این، داستان زندگی و پایان کار او هم در عرفان و هم در باورهای مردم متجلی شده است.
از طرفی سیمرغ پرنده‎ای اسطوره‎ای است که گاهی یک شخصیت تاریخی قلمداد می‎شود و همچنین با مضامین عرفانی در فرهنگ ایرانی درآمیخته.

این نوشتار قصد دارد رابطه‎‎ای را میان اسطوره کیخسرو و سیمرغ و باورهای عامیانه بیابد و در این راه از ادبیات عرفانی – فلسفی ایرانی بهره‎مند می‎شود. به عبارت دیگر، این مقاله تنها یک نظریه‎ی قابل نقد است که هدفش بررسی ساختارشناسی عرفانی یک افسانه و مکان‎مندی مربوط به آن است.

کلید واژه‎ها:
شاهنامه، عرفان، باورهای عامیانه، اسطوره، کیخسرو، سیمرغ، دنا، سی‎سخت

کیخسرو:
“کیخسرو مرکب است از کی + خسرو. در اوستا به صورت Kavi Haosravah ، در سانسکریت Sushravas و در پهلوی، kay – Husrav آمده است.
خسرو در پهلوی به صورت husrav (نیک شهرت) و Xu-srav، در اوستا hu-sravah (به معنای نیک‎نامی و مشهور) آمده و معرب آن “کسری” است.
کوی در اوستا به معنی شاه و فرمانرواست.”

بنابراین می‎توانیم کیخسرو را شاه یا فرمانروای نیک‎‎نام معنی کنیم.

از پادشاهان کیانی است و در اوستا با تکریم و احترام از او یاد شده. در متون پهلوی او از جاودانانی است که در رستاخیز به یاری سوشیانس (موعود زرتشتیان) بر می‎خیزد. در شاهنامه او چهره‎ی یک شاه – پهلوان را به خود می‎گیرد.
در فروردین یشت، کرده‎ی ۲۹ از او ستایش شده است:
“فروهر پاکدین کیخسرو را می‎ستاییم”

“او دلاوری است که سرزمین‎های ایرانی را متحد می‎سازد، بر همه کشورها فرمان می‎راند و فرمانروایان ستمکار را برمی‎اندازد.”
در طول تاریخ ادبی ایران، برخی او را پیامبر (بر اساس نوشته‎های فارسنامه و مجمل التواریخ و القصص) و بعضی او را کورش (بر اساس آثار الباقیه) پنداشته‎اند.
کیخسرو فرزند سیاوش و نوه‎ی کیکاووس است. مادر کیخسرو فرنگیس، دختر افراسیاب تورانی است. پادشاه هفت کشور است. او را برپا دارنده‎ی کنگ‎دژ دانسته‎اند.

“کیخسرو پیش از آن‎که زرتشت ظهور کند، بر آیین مزدا آگهی داشت و آن را به کار می‎بست. (دینکرد، نهم، فصل ۱۶، فقره ۱۹). از میان کارهای او، بیش از همه، دو کار اهمیت دارد؛ یکی آن‎که بتکده‎ی بددینان را بر کنار دریاچه‎ی چیچست (دژبهمن در شاهنامه) ویران کرد (دینکرد، نهم، فصل ۲۵، فقره ۵، مینوک خرد، فصل ۲۷، فقره ۶۱) و در این باب در بندهشن نیز سخن رفته است… بنابر اشارات داتستان دینیگ (فصل ۹۰، فقره ۶۰)، کیخسرو آتش‎های مقدسی در کنگ که در آن‎جا پادشاهی می‎کرد بر فراز جبالی که میان ایران و توران واقع است، بنشاند. دومین کار بزرگ وی آن بود که افراسیاب و گرسیوز را کشت.”

“مصطفی رحیمی” در کتاب “سیاووش بر آتش” چنین می‎نویسد:
“در شاهنامه دو شاه کاملا استثنایی، یکسره اهورایی و دادگر داریم: فریدون و کیخسرو. این هر دو به جستجوی تخت نمی‎آیند، باید در طلبشان رفت و از نهانگاه بیرونشان آورد.”
“کیخسرو بر خلاف بسیاری از پادشاهان بدنام و دژخوی، نه تنها پادشاه کامل بلکه انسان کامل نیز هست. او چون جمشید دارای جام جهان‎نماست که با چشم‎های همه‎بین خورشید و با بینش رازدان خدا، عین بینایی و دل‎آگاهی است.”

“داستان پیدا شدن کیخسرو از این قرار است که شبی سروش به خواب گودرز آمده بدو گفت که چاره‎ی درد ایران در این است که کیخسرو، پسر سیاوش، را به ایران آورید و جز از گیو، پسر تو، کسی این کار را نتواند ساخت. گیو به امر پدرش گودرز رهسپار دیار توران شد، پس از چندی کیخسرو را پیدا کرده با مادرش فرنگیس به ایران آورد و به شاهی برگزید.
دژ بهمن را گرفت و پس از گرفتن قلعه، در آن‎جا آتشکده‎ی معروف به آذرگشسب را ساخت و در کنار دریاچه‎ی چیچست قربانی نمود.”

در روایات این‎گونه آمده است که کیخسرو در طول شست سال پادشاهی بر دشمنانش پیروز و کامیاب می‎شود.
نیابد کسی زین فزون کام و نام         بزرگی و خوبی و آرام و جام

کیخسرو بعد از یک دوره پادشاهی آرمانی از همه تعلقات جهانی دست می‎شوید. نیایش به جای می‎آورد و پس از قبولاندن لهراسب به جانشینی خود به طور مرموزی ناپدید می‎شود.
“بنا به روایت‎ کتاب‎های پهلوی، کیخسرو ناپدید می‎شود ولی نمی‎میرد. وظیفه او بخصوص در این خواهد بود که گرشاسب پهلوان را در دوران سوشیانس بیدار کند.”

روایت مشابهی وجود دارد که: “کیخسرو در آخر عمر از دنیا دلسرد شد و یک هفته به نماز ایستاد و در به روی خود بست. شبی سروش را در خواب دید که به او مژده‎ی سفر مینوی داد و گفت لهراسب را جانشین خود گردان. کیخسرو از آن پس با بزرگان به کوه و بیابان رفت و دیگر او را نیافتند.
در شاهنامه داستان کیخسرو به جهان باقی چنین آمده است که شبانگاه در چشمه‎ای تن بشست و چون بامداد شد از او اثری نیافتند.”

“دارمستتر افسانه به کوه رفتن و ناپدید شدن کیخسرو را با یکی از وقایع حماسه معروف هندوان مهابهاراتا مقایسه کرده است. در این حماسه یودهیشدهیرyudhisdhira از جهان بیزار شد و پس از تعیین جانشین خود با چهار برادرش به دامنه‎های کوه هیمالیا روی آوردند. همراهان او یکی پس از دیگری در راه از پای در می‎آمدند، اما یودهیشدهیر و سگ باوفایش دهرمه (dharma راستی) به بهشت قدم نهادند.”

چنان‎که جلوتر خواهیم دید، عناصر “شاه” یا “امیر”، “سفر به کوه”، “حضور همراهان در سفر”، “تن شستن در چشمه” و “ناپدید شدن” نه تنها با مضامین عرفانی در ارتباط است بلکه به عنوان باور در ذهن مردم تا امروز باقی مانده است.

نماد شناسی پرنده:
به‎نظر می‎رسد شباهت‎هایی میان سفر کیخسرو و از نظر پنهان شدن او، با سفر پرندگان و به تعالی رسیدنشان در ادبیات عرفانی- فلسفی ایران وجود دارد.
معمولا از سفر معنوی پرندگان با عنوان رساله‎الطیر در ادبیات ایران یاد می‎شود.
رساله‎الطیرها در آثار ابن سینا، امام محمد غزالی، سهروردی، عطار نیشابوری، نجم‎الدین رازی و … وجود دارند.
اگر بخواهیم معنای رمزی رساله‎الطیرها را به صورت خلاصه بیان کنیم، اشاره خواهیم کرد که: “در رساله‎الطیرها، نفوس مستعد به صورت پرندگانی ظاهر می‎شوند که با پرواز خود موانع سفر را یکی پس از دیگری طی می‎کنند تا به اصل و پادشاه خویش بپیوندند. این پیوند پس از ریاضت و ترک حواس صورت می‎گیرد و در حالتی میان خواب و بیداری، یا مرگ ارادی؛ و معرفت عرفانی نیز از طریق کشف و شهود به دست می‎آید و نه از طریق آگاهی و استدلال منطقی.”

وقتی این چند خط بالا را با خواب دیدن و در ادامه به سوی مرگ ارادی رفتن کیخسرو، و همچنین سفر به همراه یاران مقایسه می‎کنیم، متوجه می‎شویم که سفر پرندگان شبیه به سفر کیخسرو و یارانش است.
مطالعه رساله‎الطیرها ما را به این نظر نزدیک می‎کند که در همگی آن‎ها مرغان سفر دشواری را از فراز کوه‎ها پشت سر می‎گذارند. در این سفر یا امیر و سروری دارند و یا به دنبال پادشاه و هدفشان اختیار شاه مرغان است.

“هندرسن، یکی از شاگردان یونگ، در مقاله‎ای پرنده را یکی از “سمبل‎های تعالی” شمرده است.” و “ابن سینا اولین کسی است که معراج روح را از عالم خاک به سوی افلاک، در رمز پرواز مرغ و عبور او از کوه‎ها بیان کرده است.”
“مرغ نماد جان یا نفس است؛ بدین معنی که نفس خود را به صورت ذاتی بالدار می‎بیند که به سوی عالم افلاک که موطن اوست، پرواز می‎کند و این رمزی بسیار کهن است.” (مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، جلال ستاری، ص ۱۱۹)
“مرغان منطق‎الطیر نیز پس از قطع هفت وادی عرفانی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا) است که به درگاه سیمرغ نایل می‎گردند” که سیمرغ در این‎جا نمادی از تعالی تلقی می‎شود.

توجه به مطالب فوق باز هم نکات مشابهی از سفر کیخسرو و یارانش و سفر مرغان را به ما یادآوری می‎کند.
کیخسرو و یارانش بسان همان مرغانی هستند که در فکر معراج روح از عالم خاک به سوی افلاک هستند و از فراز کوه‎ها سفر می‎کنند. این سفر یک سفر صعودی است و مفهوم به بلندا دست یافتن یا به عبارتی به تعالی رسیدن را در بطن خود دارد.

سیمرغ:
سیمرغ را بزرگترین مرغان و ارزشمندترین آن‎ها می‎دانند. در روایات عربی از سیمرغ با نام عنقا یاد شده است.
“محققان واژه‎ی سئنه در اوستا را به شاهین و عقاب ترجمه کرده‎اند و با ورغن اوستایی یکی دانسته و سئن مورو (مرغ سئنه) اوستایی را همان سیمرغ فارسی و نیز نام حکیمی دانا می‎دانند.”
“سیمرع چنان‎که از شاهنامه برمی‎آید، مرغی است ایزدی که بر کوه البرز آشیان دارد و زال را با بچگان خویش می پرورد. هنگامی‎ هم که زال با آغوش حانواده بر می‎گردد، پری از سیمرغ با خود می‎آورد تا هنگام درماندگی وی را به یاری بطلبد. دو بار دیگر سیمرغ در شاهنامه ظاهر می‎شود و هر بار گرهی از کار فروبسته‎ی زال می‎گشاید: یک بار هنگام زادن رستم از مادر و بار دیگر در نبرد رستم و اسفندیار، هنگامی که رستم و رخش زخم‎های سهمگین برداشته بودند و زال با چاره‎جویی سیمرغ بر درخت گز دست یافت و رستم با پیکان به زهر آبداده، کار اسفندیار را یکسره کرد.”

سیمرغ در باور ایرانیان مقام ویژه‎ای دارد: “وقتی هفت کشور پدید آمدند، سیمرغ به دریای فراخکرد رفت و بر درخت بس تخمه منزل گزید. زرتشت در دومین دیدار خود در مجمع امشاسپندان به زیارت بهمن رفت و در آن‎جا از میان مرغان با سیمرغ دیدار کرد.”

از طرفی “بعضی از صفت‎هایی که در اوستا و دیگر کتاب‎های مذهبی زرتشتی و شاهنامه به سیمرغ نسبت داده شده است کاملا رنگ انسانی دارد، مانند چاره‎گری، پزشکی یا سخن گفتن.
در بخش نود و هفتم فروردین یشت آمده است: فروهر پاکدین سئن پسر اهوم ستوت را می‎ستاییم؛ نخستین کسی که با صد نفر پیرو در این زمین ظهور کرد. در بخش صد و بیست و ششم فروردین یشت نیز از یک خانواده به نام سئن و سه تن از افراد آن یاد شده است. همین شخصیت روحانی است که به احتمال قوی در وجود سیمرغ افسانه‎ای حلول کرده و با آن آمیخته شده است و شاید به همین دلیل، بعضی از فرهنگ‎های فارسی سیمرغ را نام حکیم و دانایی دانسته‎اند؛ مثلا در برهان قاطع چنین آمده است: سیمرغ به معنای نام حکیمی است که زال در خدمت او کسب کمال کرد.
در متون پهلوی نیز بدین نام بر می‎خوریم. در بند پنجم فصل ششم از دینکرت، آنجا که از دستورات دین زرتشت سخن می‎گوید، درباره‎ی سئن چنین آمده است: سئنه صد سال پس از ظهور زرتشت متولد شد و دویست سال پس از ظهور دین درگذشت. او نخستین پیرو مزدیسناست که صد سال زندگی کرد و با صد تن از مریدان خویش به روی زمین آمد. در بند ۱۷ از فصل ۲۴ کتاب نهم دینکرت، سئنه از شاگردان زرتشت معرفی شده است. ”

این‎که سیمرغ مرغ ارزشمندی است و حتی به قالب انسانی حکیم در می‎آید ما را به یکسان دانستن سفر مرغان -که معمولا پادشاهی (به نام سیمرغ) دارند و یا به طلب پادشاهی می‎روند- با سفر کیخسرو و یارانش تشویق می‎کند. ما می‎توانیم سیمرغ را کیخسرو و سی مرغ را یاران او قلمداد کنیم.

تاویل‎های عرفانی از کیخسرو و سیمرغ:

۱– کیخسرو:

“شیخ اشراق معتقد است وقتی نفس پاک شود انوار الهی شخص را فرو می‎گیرند و مانند آهن گداخته‎ای که در مجاورت آتش خاصیت سوزاندن می‎یابد، او هم در اجسام و نفوس تاثیر می‎کند و جهان ماده مطیع او می‎شود. به‎خصوص پادشاه اگر در آیات جبروت بیاندیشد و با عشق نورانی خود را تلطیف کند و به احسان و دادگری متصف شود بر دشمنان پیروز می‎گردد. شیخ اشراق در این مورد با استناد به آیاتی از قرآن، چنین پادشاهی را از جمله‎ی حزب خدا می‎داند که به فرموده‎ی حق، پیروز و رستگار است. سپس با ستایش بسیار به دو تن از پادشاهان داستانی ایران، فریدون و کیخسرو اشاره می‎کند که چون در حد توانایی خویش حق را ستایش و پرستش کردند، از فیض کیان خره به بزرگی و قدرت رسیده و منشاء خیر و عدل گشته و بر دشمنان خود ضحاک و افراسیاب پیروز شده‎اند.

سهروردی در باب فرٌ و پادشاهان فرهٌ‎مند از جمله فریدون و کیخسرو می‎گوید: و نوری که معطی تایید است که نفس و بدن و بدو قوی روشن گردد در لغت پارسیان خره گویند و آن‎چه ملوک خاص باشد آن را کیان خره گویند. و از آن جمله کسانی که بدین نور و تایید رسیدند خداوند نیرنگ ملک افریدون… و دوم از ذریت او ملک ظاهر کیخسرو مبارک که تقدس و عبودیت را بر پای داشت از قدس صاحب سخن شد و غیب با او سخن گفت و نفس او به عالم اعلی عروج کرد و متنقش گشت به حکمت حق تعالی و انوار حق تعالی او را پیدا شد و پیش او باز آمد و معنی کیان خره دریافت و آن روشنی است که در نفس قاهر پدید آید که سبب آن گردن‎ها او را خاضع شوند.”

در الهی‎نامه‎ی عطار نیشابوری شعری هست که در آن کیخسرو همچون روح‎ تاویل شده است، چنان‎که افراسیاب به نفس اماره، بیژن به نفس ناطقه‎ی انسانی، چاه به جسم، رستم به پیر راه بلد و …

تو را افراسیاب نفس ناگاه      چو بیژن کرد زندانی در این چاه
…
تو را پس رستمی باید در این راه      که این سنگ گران برگیرد از چاه
…
بر کیخسرو روحت دهد راه        نهد جام جمت بر دست آنگاه

قبل‎تر اشاره کردیم که کیخسرو دارای جام است و بارها از “جام کیخسرو” در اشعار شاعران ذکر به میان آمده است. در عرفان ایرانی این جام به دل، روح، نفس دانا، عالم غیب و تجلیات قدسی تاویل شده است.

۲- سیمرغ:
“تقریبا تمام صفت‎ها و قابلیت‎های سیمرغ در فرهنگ اسلامی به جبرییل از فرشتگان مقرب تفویض شده است یا می‎توان گفت: در وجود جبرییل جمع است.
صورت ظاهری یا تجسم مادی سیمرغ و جبرییل به یکدیگر شباهت دارد.”
سیمرغ به عنوان پرنده بال دارد، جبرییل هم فرشته است و فرشتگان بنابر آیه‎ای از قرآن کریم به داشتن بال توصیف شده‎اند.
“سیمرغ بر درخت ویسپوبیش یا هرویسب تخمک آشیان دارد. جبرییل نیز بر درختی مقدس و آن‎جهانی مقام دارد که گاه سدره‎المنتها و گاه طوبا خوانده می‎شود.”

“سیمرغ به سبب صفات و استعدادهای خارق‎العاده‎ی ظاهری و معنوی‎اش، همه جا به منزله‎ی شاه مرغان تلقی شده است. چون نفوس ناطقه‎ی انسانی در فلسفه‎ی مشایی از عقل فعال یا جبرییل فایض شده است، جبرییل نیز نسبت به نفوس ناطقه‎ی انسانی، به‎منزله‎ی پدر یا ملک است. در چشم‎انداز عرفانی، پرواز پرندگان برای رسیدن به سیمرغ یا پادشاه خویش، به‎منزله‎ی عروج ارواح انسانی به سوی جبرییل یا عقل فعال است و بنابراین، سیمرغ در منطق‎الطیر عطار، رمز حق نیست، بلکه رمز جبرییل است و مرغان نیز ارواح آدمیان. این نکته‎ای است که هم حاج ملاهادی سبزواری و هم هانری کربن بدان توجه کرده‎اند.”

مطرح شدن سیمرغ به عنوان شاه مرغان، پرواز پرندگان برای رسیدن به سیمرغ به منزله‎ی عروج ارواح انسانی و مرغان را با ارواح آدمیان نسبت دادن، بار دیگر جسارت ما را برای یکسان دانستن سفر کیخسرو و یارانش، با سفر مرغان افزایش می‎دهد.

“عطار نیشابوری در اثر جاویدان خود، منطق‎الطیر، از سیمرغ، ذات باری‎تعالی را اراده کرده و این‎که سرانجام سی مرغ به سیمرغ می‎رسند، وحدت در کثرت، و کثرت در وحدت را نشان داده است.
و تصویری که شهاب‎الدین سهروردی از سیمرغ به دست داده:
پرواز کند بی‎جنبش و بپرد بی‎پر، و نزدیک شود بی‎قطع اماکن، و همه نقش‎ها از اوست و او خود بی‎رنگ، همه بدو مشغولند و او از همه فارغ…
مبین این است که سیمرغ را چیزی در حد جلوه‎ی حق دانسته است.
مولانا نیز او را نماینده‎ی عالم بالا و مرغ خدا و مظهر عالی‎ترین پروازهای روح و انسان کامل شناخته است که به دلیل ناپیدا بودن آن، مثال تجرد و آیینه‎ی کمال نیز تواند بود.
مرشد مولوی، شمس تبریزی نیز او را نقطه ی کمالی یافته است که دیگر مرغان به سوی او می‎روند و به دیدار قاف خرسند می‎شوند.”

باورهای عامیانه:
در رابطه با غایب شدن و جاودانگی کیخسرو روایت‎های فراوانی وجود دارد. اما موضوع جالب این‎که بیشتر روایت‎ها تشابهاتی دارند که قابل توجه است.
در این روایت‎ها کیخسرو بعد از سال‎ها پادشاهی بر ایران زمین (در پی ندایی که شنیده یا خوابی که دیده و دانسته عمرش به پایان رسیده) تصمیم می‎گیرد از تاج و تخت کناره بگیرد و به سویی که فراخوانده شده، برود.
هر یک از افسانه‎های عامیانه مکان خاصی را از جمله دهکده برفیان در شهرستان خمین، کوه گشار واقع در کوهستان خمسه‎ی جیرفت، کوه بهلول در کوهستان دالاهو کرمانشاه، گردنه‎ی بیژن در روستای شیبانی منطقه سی‎سخت، دامنه‎های کوه دنا و … به عنوان محل ناپدید شدن کیخسرو ذکر می‎کنند.
اما حضور کوهی که کیخسرو به آن سمت می‎رود، غاری که در آن از نظرها پنهان می‎شود، چشمه‎ای که خود را در آن می‎شوید و یارانی که با او در این سفر نامعلوم همراه هستند از عناصر اصلی و ثابت افسانه‎ها و روایت‎ها به شمار می‎روند.

در این افسانه‎ها گاهی تعداد یاران کیخسرو دو نفر، گاهی چهار نفر، هفت نفر، چهل نفر و در بسیاری از مواقع سی نفر است. جالب این است که همیشه یا همه این یاران از بین می‎روند و یا تنها بخشی از آنان زنده می‎مانند. موضوع قابل توجه دیگر این است که وقتی محل ناپدپد شدن کیخسرو، در منطقه سی‎سخت است، تعداد یاران و همرهان سی نفر ذکر شده و همین موضوع وجه تسمیه سی‎سخت به شمار می‎رود.

مثلا در یکی از روایت‎ها، وقتی سی یار کیخسرو از شدت برف و سرما تلف می‎شوند، آن‎ها را در محلی که سرسخت نام داشته دفن می‎کنند. نام آن محل اکنون سی‎سخت است.
در روایت دیگر، سی نفر از همراهان کیخسرو بر اثر وزش باد از کوه پرت می‎شوند، که آن محل به مناسبت مرگ آن سی نفر، سی‎سخت نامیده می‎شود.
در روایت دیگری سی نفر از یاران شایسته و سرسخت کیخسرو در اثر برف و سرمای زیاد می‎میرند و به همین جهت به آن منطقه، سی‎سخت نام دادند.

بنابراین سفر کیخسرو در باورهای امروزی مردم با دانسته‎های اسطوره‎ای که از شاهنامه داریم یکسان است و از طرفی منافاتی با سفر مرغان (سی مرغ) ندارد.
در روایت‎های فوق همراهی سی نفر با پادشاه و سرسختی آنان برای بودن با وی، تشابهاتی با سرسختی سی مرغ برای رسیدن به سیمرغ در منطق‎الطیر دارد. حضور عناصری همچون سفر دشوار، عبور از کوه از تشابهات دیگر روایت‎های مربوط به اسطوره کیخسرو و داستان ذکر شده در منطق‎الطیر است.

نتیجه:
سفر ارادی (به مثابه‎ی ریاضت) کیخسرو (به مثابه‎ی شاه آرمانی و انسان یا روح متعالی) با همراهی یارانش (که باور مردم علاقمند است تعداد این یاران را ۳۰ نفر فرض کند)، عبور از کوه‎ها (به مثابه‎ی دست یافتن به تعالی) و شتافتن به سوی مرگ (به مثابه‎ی فنا و آخرین مرحله‎ی عرفان)، در پی خوابی (به مثابه‎ی کشف و شهود) که می‎بیند، شبیه به سفر مرغان (سی مرغ – همان یاران کیخسرو) است تا به رمز سیمرغ (روح متعالی) دست یابند.
تن شستن کیخسرو در چشمه‎ی آب به معنی دست شستن از تعلقات دنیوی و از نظر پنهان شدن در غار به مفهوم بازگشت به اصل است.
همچنین نام‎گذاری سی‎سخت به عنوان یکی از مکان‎هایی که به باور مردم پنهان شدن کیخسرو به همراه سی تن از یارانش در آن‎جا اتفاق افتاده با داستان سی مرغ قابل تامل است.

آرش نورآقایی

منابع:
– خاتون آبادی، افسانه، کیخسرو: آرمان شاه ایرانیان، موسسه فرهنگی – هنری جهان کتاب، ۱۳۹۱
– پورنامداریان، تقی، رمز و داستان‎های رمزی در ادب فارسی: تحلیلی از داستان‎های عرفانی، فلسفی ابن سینا و سهروردی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۸۳
– اوشیدری، جهانگیر، دانشنامه‎ی مزدیسنا، واژه‎نامه‎ی توضیحی آیین زرتشت، نشر مرکز، تهران، ۱۳۷۱
– قلی‎زاده، خسرو، فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی، کتاب پارسه، تهران، ۱۳۸۷
– محمدجعفر، یاحقی، فرهنگ اساطیر و داستان‎واره‎ها در ادبیات فارسی، فرهنگ معاصر، تهران، ۱۳۸۶
– واحد دوست، مهوش، نهادینه‎های اساطیری در شاهنامه‎ی فردوسی، سروش (انتشارات صدا و سیما)، تهران، ۱۳۷۹