با نگاهی گذرا به اسامی شهرها و روستاها و برخی از مکان‌های تاریخی و طبیعی کشورمان، متوجه می‌شویم که اقلیم نقش مهمی در نامگذاری ایفا می‌کند. وجود پستی‌ها و بلندی‌ها، رودها، چشمه‌ها و دیگر اشکال طبیعی بهانه‌ای برای نام نهادن بر مکان‌هاست.
به طور مثال می‌توانیم به شهرهای استان گیلان و مازندران نظر بیندازیم و این نظریه را مورد بررسی قرار دهیم.
شهرهای استان گیلان و مازندران در جنوب دریای مازندران و دامنه‌های البرز قرار گرفته‌اند. از آن‌جا که در برخی از مناطق فاصله‌ی میان کوه و دریا بسیار اندک است، پستی‌ها و بلندی‌های این دو استان در نزدیکی یکدیگر قرار دارند. همین موضوع باعث شده که نامگذاری بسیاری از مکان‌ها، به بالا و پایین، یعنی به موقعیت استقرارشان مربوط شود. اگر به اسامی رودسر، چابکسر، رامسر، بابلسر، انبارسر، امیرکیا سر، سخت‌‌سر، کشک‌سر، پره‌سر و از این قبیل توجه کنیم، متوجه می‌شویم که واژه‌ی «سر» به معنی بالا، به موقعیت مکانی آنها اشاره می‌کند. به این معنی که این مکان‌ها در بالا یا یالاتر از مکان دیگری که با آن سنجیده شده‌اند جای دارند.
از طرفی اسامی توتکابن و تنکابن و از این قبیل با «بُن» همراه شده‌اند که به معنی پایین است.
اگر به نام‌های دو منطقه‌ی «چالوس» و «کندلوس» دقت کنیم و موقعیت آنها را در ذهن به یاد بیاوریم، متوجه می‌شویم که یکی از آنها در ارتفاعات و دیگری در نزدیکی دریا و در مکان پست واقع شده است. ظاهرا واژه‌ی «کَند» که در «کندلوس» دیده می‌شود، به معنای مرتفع و برجسته و واژه‌ی «لوس» به معنی سرزمین و آبادی است. بنابراین «کندلوس» به معنای سرزمین مرتفع و «چالوس» به معنی سرزمینی است که در چال (چاله) واقع شده و مکان مرتفعی نیست. در هر دو استان مکان‌های دیگری هم هستند که با «چال» همراه هستند. کردیچال، گزناچال، کپورچال و مازوچال از این جمله‌اند.
در بررسی بیشتر، می‌توان به اسامی روستاها اشاره کرد که به موقعیت بالا و پایین آنها نسبت به همدیگر اشاره می‌کند. در استان‌‌های گیلان و مازندران، اسامی «بالا محله»، «جار محله» (جار در زبان گیلکی به معنای بالا است)، «جیر محله» (جیر در زبان گیلکی به معنی پایین است)، «جیر دٍه» و از این قبیل یافت می‌شوند که تاییدی بر گفته‌های بالاست.
جالب این است که بر خلاف گیلان و مازندران، وقتی با مکان‌هایی سروکار داریم که محل زندگی ترکمن‌ها و آذری زبان‌هاست، نام‌ها به جای موقعیت بالا و پایین با رنگ، و بیشتر با توجه به رنگ سیاه و سفید مشخص شده‌اند. به موارد زیر دقت کنید: آق سو، آق تپه، آق قمیش، آق قلا، آق آباد، آق بند و همچنین: قره میدان، قره ناز، قره نوده، قره شاه‌وردی، قره بیل، قره محمد تپه، قره کلیسا، قره قشلاق و …
گاهی نیز اسامی مکان‌ها از اعتقادات دیرینه مردم یک منطقه سخن می‌گویند. به طور مثال، بخش مرکزی ایران از دیرباز و تاکنون، محل زندگی زرتشتیان بوده و یکی از ایزدان مطرح در دین زرتشتی، ایزد مهر است. حال با توجه به اسامی برخی از مکان‌ها در منطقه مرکزی ایران که از دوران کهن تا به امروز نامشان بدون تغییر باقی مانده، با موضوع جالبی مواجه می‌شویم: «مهرجرد» در نزدیکی اردکان و میبد و در واقع در نزدیکی یزد که شهر محل استقرار زرتشتیان است، جای دارد. «مهریز» نیز در نزدیکی یزد قرار گرفته است. «مهرگرد» که صورت دیگری از همان «مهرجرد» است در استان فارس و در نزدیکی سمیرم واقع است. «مهرنجان» نام روستایی در بخش کویری استان اصفهان است. نام این مکان‌ها یادآور باورهای مردم این دیار در سال های دور است.
آرش نورآقایی
دیدگاه‌ها
سلام نام اصلی نوش آباد, انوش آباد بر گرفته از نام پادشاه ساسانیان انوشیروان است که به آبادانی آن همت گمارد.
بسیار عالی و جالب بود، مثل همیشه. ممنون استاد…
سپاس از این مطلب.
سلامت و شادمان باشید.
وقتی به سایتت میام خیلی چیزها یاد میگیرم(تازه به صورت مجانی). باید ازت تشکر کرد و قدر آدمهایی مثل تو را بدونیم.
دلم میخواد هر هفته هم که شده بیام سر بزنم ولی متاسفانه وقت نمی کنم.
مطالبت همیشه پر محتوا است و قلمت رسا و شیوا.
چرا این تحقیقات و مقاله هات را به صورت کتاب در نمی آوری که استفاده بهتر و بیشتری بشه ازش کرد؟
بهروز و بهکام باشی
با سلام
ممنون از مطلبی که گذاشتین . من هم خیلی به ریشه کلمات توجه خاصی دارم و برام جالبه.
در مورد واژه بن که نوشتین در گویش محلی که فکر می کنم ادای درستری هم هست ب با کسره هست که مترادف با ( زیر ) هم هست.
با تشکر
………………………………………………………….
جواب: سلام. سپاس از شما.
ازین تفکر و دقت مردم اون زمان به وجد میام…..هر چیزی سر جاش….حتی اسامی حساب و کتاب دارن .
من تو سایتتون یاد گرفتم اسامی، واژه ها و لغات فراتر از حروف کنار هم هستند، خیلی فراتر !
و فراگیری این ” فراتر” ما رو به فرهنگ و آدما نزدیک تر می کنه.
وقتی زبانی جز زبان مادری رو یاد می گیریم این ریشه ی لغات و مفاهیم واژه ها روشن تر هستند برامون! (برام) (بیگانگی، عدم شناخت و شور کشف در زبان جدید دلیل این فهم نو از زبان نوست) و این نشون میده از کنار زبان مادریم نباید راحت و سطحی عبور کنم!
………………………………………………………………………………………………………….
جواب: سلام. زنده باد شما.