کبوترخانه‌ها به کمتر بنایی مانند هستند. برخی گفته‌اند که به برج شبیه‌اند. اما جنگجویان این برج‌ها، کبوترانی هستند که به پیام‌آوری صلح شهره‌اند. کبوترخانه برای کبوتر بسان کندویی است برای زنبور عسل.
روزگاری پیش از این، کبوترخانه‌ها در نظام کشاورزی سنتی ایران کاربرد بسیار پر اهمیتی داشتند و امروز نیز به عنوان یک فن‌آوری برآمده از فرهنگ ایرانی قابل بررسی هستند.
کبوترخانه‌ها از این منظر قابل توجه هستند که همچون بادگیرها، یخچال‌ها، آب‌انبارها، قنات‌ها و کاروانسراها، جزو بناهای زادبومی ایران محسوب می‌شوند. این‌گونه بناها با توجه به ارتباطی که با سبک زندگی مردم و دانش بومی آنان دارند، در دنیای امروزی بسیار اهمیت دارند. همچنین با توجه به زیبایی بنا، از لحاظ گردشگری، کبوترخانه‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند که شاید تاکنون هرگز در مقاصد مورد بازدید قرار نگرفته‌اند.
کبوترخانه نه تنها در ایران بلکه در کشورهایی همچون افغانستان، ترکیه، مصر و همچنین در کشورهای اروپایی همچون انگلستان، فرانسه، اسپانیا و ایتالیا نیز مشاهده می‌شود. کبوترخانه‌ها در ایران بیشتر در استان اصفهان و شهرهای فلاورجان، مبارکه، شهرضا، نجف آباد، گلپایگان، خوانسار و … دیده می‌شوند.
قدیمی‌ترین کبوترخانه‌هایی که اکنون در ایران وجود دارند، در حدود ۲ قرن پیش ساخته شده‌اند، اما سابقه تاریخی استفاده از این بناها در ایران احتمالا به بیش از یک هزاره می‌رسد.
بسیاری از جهانگردان مسلمان و اروپایی از برج‌های کبوتر یا همان کبوترخانه‌ها یاد کرده‌اند که از آن میان می‌توان به ابن‌بطوطه، انگلبرت کمپفر، گوبینو، لیدی‌شل، دیولافوا، تاورنیه، شاردن، لرد کرزن و … اشاره کرد.
کبوترخانه‌ها، مکان‌هایی هستند برای کبوتران که به منظوری خاص بنا شده‌اند؛ در طول تاریخ از فضولات این پرنده هم در ساخت باروت تفنگ و هم به عنوان کود، استفاده می‌شده است، تا جایی‌که جمع آوری این فضولات، لزوم ابداع بنایی به نام برج کبوترخان را فراهم کرد.
کبوتر به باور مسلمانان پرنده محبوب پیامبر اکرم (ص) به شمار می‌رود و بدین جهت نظرکرده است. به همین جهت هم کبوترها را در بیشتر حرم‌های متبرک می‌بینیم.
کبوترها پرندگانی رام و گوشتی هستند.آن‌ها تنها یک جفت برای زندگی انتخاب می‌کنند و در صورت مرگ هر کدام، بازمانده یک جفت دیگر برای خود اختیار می‌کند. جنس نر این پرنده در خوابیدن بر روی تخم‌ها به ماده کمک می‌کند.
کبوتران در همه‌جای دنیا به جز سردترین مناطق و جزایر دوردست زندگی می‌کنند و تاکنون ۲۵۰ نوع از گونه‌های مختلف کبوتران شناخته شده است.
با مطالعه کبوترخانه‌ها در کشورهای اروپایی، به ویژه انگلستان، در می‌یابیم که مهم‌ترین کارکرد یک کبوترخانه از عهد باستان تاکنون بیشتر تولید گوشت مخصوصا در ماه‌های سرد بوده است. اما در ایران به دلایل فرهنگی و مذهبی، صید کبوتر رواج نداشته و در عوض از کود این پرنده بهره‌برداری می‌شده است.
کبوترخانه‌ها فضای بسیار رازآلود و البته زیبایی دارند.آن‌ها همچون مجتمع‌های بزرگ مسکونی هستند که ساکنین آن‌ها کبوترها بوده‌اند. تعداد کبوترانی که در این بناها می‌زیسته‌اند، به امنیت، غذا و تعداد لانه‌های تعبیه شده در آن‌ها بستگی داشت. عدد ۱۰هزار جفت شاید بیانگر نسبی فاکتورهای مناسب در یک کبوترخانه باشد.
در ساخت این بناها ماده اصلی خشت خام بود، که اندود کاهگل نیز بر رویش کشیده شده است. ابتکار قابل توجه در ساخت این بناها، فراهم آوردن بیشترین تعداد لانه های کبوتر با کمترین مقدار مصالح ساختمانی است.
انگلبرت کمپفر آلمانی در زمان شاه سلیمان صفوی کبوترخانه‌های اصفهان را به این ترتیب شرح می‌دهد:” کبوترخانه‌ها را به شکل برج‌قلعه و از خشت خام ساخته‌اند. سقف آن دارای سوراخ‌های متعدد برای کبوترهاست و کنگره‌ای نیز برای آن ساخته‌اند. در داخل آن‌ها هزارها لانه ردیف هم دیده می‌شود که کبوتران در آن‌ها قرار می‌گیرند.”
در بنای کبوترخانه‌ها به مساله نورگیری از طریق سقف، تنظیم و تهویه هوای داخل بنا،مساله تشدید یا زونانس که بر اثر بال زدن کبوترها در داخل بنا به وجود می‌آمد، امنیت کبوترها در مقابل مار و برخی از حیوانات گوشتخوار و همچنین زیبایی بنا بسیار توجه می‌شد.
بنابه گزارش سیاحان، حدود ۳هزار بنای کبوترخانه‌ای در اصفهان وجود داشته، که به دلایل بسیار اکنون تنها تعداد کمی از آن‌ها باقی مانده‌اند. از این تعداد کم، تنها چند مورد هنوز کاربری دارند.
تاخیر در تعمیربنا، رسیدگی نکردن به کبوتران و به زعم بسیاری از سیاحان، تغییر پایتخت از اصفهان به تهران دلایل از رونق افتادن و تخریب کبوترخانه‌ها بوده است.
آرش نورآقایی
منبع:
کاوشی درباره ویژگی‌های فرهنگی و اقتصادی کبوترخانه‌های استوانه‌ای شکل، سیدآیت‌الله شیرازی
دیدگاه‌ها
میشه روش کامل درست کردن باروت از کود کبوتر رو توضیح بدید؟
…………………………………………………………………………………………………………
جواب: سلام. تا جایی که من مطلع شدم از کود کبوتر برای ساخت باروت استفاده میشه ولی این طور نیست که باروت رو مستقیما از کود کبوتر به دست بیارن. راستش در این موزد اطلاعات بیشتری ندارم و این توضیحاتی است که خوانده ام.
خیلی جالب بود
سپاس
صدای بال زدن کبوترها توی کبوترخونه چقدر میتونه جالب باشه
وقتی دختربچه حدود ۹ساله بودم مرد کبوتر فروشی رو دیدم که پاهای کبوترها رو بسته بود و اونها رو می‌فروخت. ایستادم و نگاه کردم. خواست منو جلب کنه تا خریدار بشم و دو سه تا تخم کبوتر بهم نشون داد. اینقدر از تماشای چشمهای بی‌گناه کبوترها ناراحت شده بودم که زدم زیر دستش و تخم کبوترها شکستند. بعد داد زدم “بی معرفت! ”
…………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. عجب کاری کردید.