شناخت دکتر منوچهر ستوده – ۱

به این فکر افتادم حالا که قرار است از یک قرن زندگی تجلیل کنیم، بهتر است با بخشی از فعالیت‌هایی استاد آشنا شویم. به همین منظور سعی می‌کنم فرازها و برداشت‌هایی از کتاب سترگ “از آستارا تا اِستارباد” را در اینجا بنویسم تا شاید بتوانیم به اندیشه‌ها و عملکردهای ایشان احساس نزدیکی بیشتری کنیم.

“منوچهر ستوده” در تاریخ سوم اسفند ۱۳۴۸ در مقدمه جلد اول کتاب “از آستارا تا اِستارباد” چنین نوشته است:

“سه سال پیش که انجمن آثار ملی به فکر افتاد، اطلاعاتی درباره‌ی آثار باستانی و بناهای تاریخی حاشیه‌ی دریای خزر گردآوری و چاپ کند قرعه‌ی فال به نام من دیوانه زدند و مرا مامور انجام این کار کردند. نگارنده در تابستان همان سال به نواحی کوهستانی روی آورد و یکی دو ماه در دیلمان و کلارستاق و نور و کجور و لاریجان به گردآوری مطالب و عکس‌برداری و نقشه‌کشی و خواندن کتیبه‌ها و سنگ‌های قبور قدیمی پرداخت. معلوم شد اگر روزی این کار سامانی پذیرد و آنچه ننوشته‌اند، نوشته شود، مثنوی هفتاد من کاغذ شود.”

این‌گونه است که وقتی بنده از استاد “منوچهر ستوده” پرسیدم چند سال برای نوشتن کتاب “از آستارا تا اِستارباد” زمان صرف کردید، در یک کلام جواب دادند: ۲۱ سال

بله ایشان ۲۱ سال به گردآوری مطالب و عکس‌برداری و نقشه‌کشی و خواندن کتیبه‌ها و سنگ‌های قبور قدیمی پرداختند.

البته دقت نظر و کوشش استاد بیش از این است که در جملات بالا گفته شد. در ادامه به آن می‌پردازیم:

“… به مبدا و آغاز کار که رودخانه‌ی آستارا بود روی آوردم و دره‌های فرعی سمت راست آب را که در خاک ایران است، یکی پس از دیگری با پای پیاده پیمودم و به ثبت و ضبط آثار و بناهای تاریخی مشغول شدم…”

“در این سفرها، همواره توفیق رفیق راه نبود. شرح رویدادها و گرفتاری‌ها نیز در این مختصر جای مناسبی ندارد. همین قدر بگویم که برخوردها و سوء ظن‌ها و محبت‌های افراد، در ذهن نگارنده، اثری محونشدنی برجای گذاشته است. یکی پیش می‌افتاد و به دورترین نقطه راهنمایی‌ام می‌کرد. یکی مرا تعزیه‌خوان می‌دانست. دیگری گنج‌گیر می‌خواند. چهارمی می‌گفت که برای خرید زیرخاکی آمده است. پنجمی مرا مامور اداره‌ی اوقاف می‌دید و از کمی زائر و نذر و نیاز می‌نالید…”

به بخش دیگری از نوشته‌های استاد دقت فرمایید:

“نگارنده مدعی نیست کار مطالعه و بررسی خاک گیلان را از نظر تحقیق آثار و بناهای تاریخی تمام کرده است. خود می‌داند که این بررسی، کاری بسیار خام و ابتدایی است. شاید بتوان آن را فهرستی از محل‌های تاریخی و آثار بازمانده‌ی قدیمی دانست. اگر روزی این کتاب راهنمایی برای هیات‌های علمی مجهز و باستان‌شناسان باتجربه شد، آن‌وقت است که نگارنده اجر و پاداش خود را یافته است.”

استاد ستوده، بناهای تاریخی گیلان را با توجه به طرح یا تزیینات بنا دسته‌بندی کرده است: مدرسه‌ها، مسجدها، امامزاده‌ها، بقعه‌ها، آستانه‌ها، تربت‌ها (قبور امامزادگان، شیوخ، پیران، درویشان، میران، بابایان، شاهان، سلطانان)، مقابر بزرگان و سران قوم، چله‌خانه‌ها، خانقاه‌ها، تکیه‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها، بازارها، شهرهای قدیمی، خانه‌های قدیمی، بناهای دولتی (دارالحکومه، باستیان، توپخانه‌، قلعه‌ها، قلعه کل‌ها، پل‌ها، مناره‌ها، راه‌ها، گورستان‌ها)

دکتر منوچهر ستوده تنها به معرفی بناهای تاریخی بسنده نکرده، بلکه از آیین‌ها و سنت‌ها و موارد دیگر نیز سخن به میان آورده است. ایشان از “روز زوٌار کشی” که مربوط به زیارت امامزاده‌هاست و همچنین از آداب “عَلَم”، “عَلَم‌بندی” و “عَلَم‌واچینی” مطالب جالب توجهی نگاشته است.

به بخشی از نوشته‌های ایشان دقت بفرمایید:

“در بیشتر امام‌زاده‌ها شاخ گوزن (=گنج گاو) بر درختان حیاط، یا در ایوان یا داخل حرم بر دیوار است. بر پاره‌ای از صندوق‌ها، شاخ گوزن یکی دو ساله نیز دیده شد. در کوهستان‌های بی‌درخت و بی‌جنگل که مرکز زندگی این حیوان نیست، شاخ بز کوهی همین اهمیت و احترام را دارد…”

همچنین نگاشته‌اند:

“… روی صندوق اغلب امامزاده‌ها، فسیل‌های گوناگون متعلق به ادوار مختلف زمین‌شناسی دیده شد.”

دکتر ستوده در کتاب “از آستارا تا اِستارباد”، قدمت بناهای تاریخی را برآورد کرده است و توضیحاتی را درباره‌ی هر یک ارائه نموده‌اند.

هنگامی‌که از جغرافیای تاریخی و انسانی گیلان سخن به میان می‌آورد علاوه بر این‌که تحقیق میدانی خود را انجام می‌دهد از کتاب‌ها و نوشته‌های پیشینیان نیز بهره می‌برد.

از مقدسی، اصطخری، لُرد کُرزُن، فریزر و رابینو شاهد می‌آورد و به حدود العالم، عجایب الاقالیم سهراب، “شهریاران گمنام” نوشته‌ی احمد کسروی، المسالک الممالک، مسالک الابصار، تاریخ گیلان عبدالفتاح و کتب جغرافیایی یونانیGelae اشاره می‌کند.

ادامه دارد…