قبل از خواندن: اگر طبیعت فقط کمی به من فکر داده باشد، بخشی از آن را برای نوشتن این مقاله صرف کردم. هرچند آنقدر به همه چیز فقط تُک زدم که شاید کسی متوجه نشود چه میخواستم بگویم.
به جای مقدمه
“درختی رسته است – سراسر کشور سورستان – بُنَش، خشک است – سرش، است تر – برگش به نِی ماند – بَرَش ماند به انگور – شیرین بار آورد برای مردمان – آن درخت بلند با بز، نبرد کرد – که:من، از تو برترم – به بسیار گونه چیز – و مرا، به خونیرس زمین – درختی، همتن نیست – چه، شاه از من خورد – چون نوبار آورم – تخته کشتیانم – فرسپ بادبانانم – جاروب از من کنند – که کوبند جو و برنج – دم (دمینه) از من کنند – برای آذران – موزهام برزیگران را – کفشم، برهنه پایان را – رسن از من کنند که پایِ تو را بندند – چوب از من کنند که گردن تو را مالند – میخ از من کنند که سر تو را آویزند – هیمهام آذران را که … تو را بریزند – تابستان سایهام، به سر شهریاران – آشیانم مرغکان را – سایهام رهگذران را …”
متن فوق، بخشی از منظومهی «درخت آسوریک» و گفتگوی درخت نخل و بز است. در سطرهای بالا، درخت نخل که نماد دوران کشاورزی است به بز که نماد سبک زندگی دامداری است، فخر میفروشد و از مزایای خود و عیبهای بز سخن میراند.
شعار سال ۲۰۱۰ ایکوموس
از طرف سازمان یونسکو و از سال ۱۹۸۳ به این طرف، روز ۱۸ آوریل به نام “روز بینالمللی آثار تاریخی و سایتها” به منظور برآورده شدن اهداف ایکوموس (موسسه حفاظت از بناها و محوطههای تاریخی ICOMOS)، نامگذاری شده است. فلسفهی وجودی چنین روزی این است که عموم مردم فرصت داشته باشند تا از تنوع میراث جهانی و لزوم حفظ و نگهداری آنها آگاهی یابند. اکنون چندین سال است که ایکوموس با برجسته کردن یک هدف در قالب یک عنوان و شعار، فعالیتهای متنوعی انجام میدهد و به تبع آن، نمایندههای ایکوموس در هر کشور نیز، سمینارها، جلسات و برنامههایی را برای اطلاعرسانی به مردم مدیریت میکنند.
ایکوموس شعار (Theme) سال ۲۰۱۰ را، «میراث کشاورزی» The Heritage of Agriculture انتخاب کرد. این در حالی است که در چند سال گذشته، ایکوموس شعارهایی را انتخاب میکند که بتواند اهدافش را با اهداف سازمانهای بینالمللی دیگر، و از جمله «یونسکو» همجهت کند.
به طور مثال، شعار ایکوموس در سال ۲۰۰۷، “چشماندازهای فرهنگی و آثار طبیعی” در سال ۲۰۰۸، “میراث مذهبی و اماکن مقدس” و در سال ۲۰۰۹، “علم و میراث” بوده است. از اینرو، بسیاری از کشورها و از جمله ایران، هنگامی که تصمیم میگرفتند که پروندهای را برای ثبت در فهرست «میراث جهانی» (فرهنگی و طبیعی) یونسکو ارسال کنند، به شعار و اهداف ایکوموس توجه نشان میدادند.
در سال ۲۰۰۸ همزمان با سال “میراث مذهبی و اماکن مقدس”، ایران پرونده “بناها و محوطههای مقدس ارمنیان ایران” و در سال ۲۰۰۹ همگام با شعار “علم و میراث”، پرونده “سیستم هیدرولیکی شوشتر” که از نظر علمی بسیار حائز اهمیت است را برای ثبت به یونسکو ارسال کرد که هر دو با موفقیت روبرو شدند و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند.
تغییر نگاه به مفهوم «میراث»
به نظر میرسد، سازمانها و موسسات بینالمللی، همچون یونسکو و ایکوموس که در زمینه حفظ و احیای «میراث» فعالیت میکنند، در پی این هستند که مفهوم آن را در نگاه مردم همهی جهان تغییر دهند و انواع مختلف «میراث» را یادآوری کنند. چنین است که این روزها، علاوه بر «میراث فرهنگی» و «میراث طبیعی»، به عناوینی همچون «میراث در خطر»، «میراث زیر دریا»، «میراث معنوی»، «میراث الکترونیک» یا «میراث دیجیتال»، «میراث فرهنگی آب»، «میراث کشاورزی» و … مواجه میشویم.
«میراث کشاورزی»
ظهور کشاورزی قطعا نقطهی عطفی در تاریخ بشریت است که توانست ساختارهای اجتماعی را تغییر دهد، ارزشهای فرهنگی را تعریف کند و فرصتهای مختلف اقتصادی را به وجود بیاورد.
«میراث کشاورزی» که ایکوموس آن را مورد توجه قرار داده است، در واقع بخشی از قصهی آدمیان و میراث پیشینیان است که در چشماندازها، باغها، مزرعهها، محصولات کشاورزی، گونههای بومی، روشهای آبیاری و کشاورزی، ابزارها، علم تغذیه، فستیوالهای سنتی، سبک زندگی و … نمود پیدا کرده است.
اما اینکه چرا کشاورزی تحت عنوان «میراث» مورد توجه قرار گرفته است، شاید به تحقیقی که در فوریه سال ۲۰۰۴ از طرف «ایکوموس» با عنوان “فهرست میراث جهانی: پر کردن شکافها – یک طرح کاربردی برای آینده” منتشر شد، مربوط بشود. در آن تحقیق موضوع اصلی مورد بحث این بود که اگر قرار است به میراث توجه شود باید انواع مختلف آن مورد عنایت قرار گیرد تا تعادل برقرار شود.
«میراث کشاورزی» و ارتباط آن با انواع دیگر میراث
همانطور که از عناوین مرتبط به «میراث کشاورزی» (که در بالا ذکر کردیم) مشخص است، این نوع از میراث میتواند با میراث فرهنگی (بناهای مربوط به کشاورزی)، میراث طبیعی (باغها و چشماندازها)، میراث معنوی (سنتها و فستیوالها)، میراث صنعتی (آسیابها و آسبادها و بناهای زادبومی)، مرتبط باشد.
همانطور که متوجه میشویم شاید که واژهی «میراث کشاورزی»، واژهای باشد که کمتر آن را شنیدهایم اما مفهوم عجیب و غریبی نیست، بلکه آبشخور آن از همهی مفاهیمی است که قبلا با آنها آشنایی داشتهایم.
اتفاقا «میراث کشاورزی» برای همهی ایرانیان یک مفهوم کاملا آشناست، چراکه هر فرد ایرانی قنات و کبوترخانه و سد و سیستمهای آبرسانی را در شهرهای مختلف ایران مشاهده کرده است. و هر یک از اهالی شهر و روستا در ایران، از وجود جشنها و سنتهای مربوط به کشاورزی و باغبانی باخبر است.
میراث کشاورزی به عنوان یک فرصت
با توجه به آنچه در این نوشتار مطرح شد، نگارنده معتقدم که «میراث کشاورزی» از جنبههای مختلف میتواند نقش مهمی در ارائه فرهنگ و همچنین رونق گردشگری در ایران داشته باشد. در این مورد به چند مثال توجه کنید:
– وجود منظومهی «درخت آسوریک» که در بالا به آن اشاره شد و همچنین توجه به حماسهی «گیلگمش» از حضور فرهنگ کشاورزی و ادبیات مربوط به آن در ایران سخن میگوید که جای تامل بسیار دارد و از منظر «میراث کشاورزی» قابل توجه است.
– وجود سفالینههای متعدد با نقوش مختلف گیاهی که از فرهنگ کشاورزی در ایران سخن میگویند. از این جمله سفالینه معروف منقوش به بز است که در شهر سوخته پیدا شده و به نظر برخی از کارشناسان (رجوع شود به تحقیق سرکار خانم دلارام کیمنش، کارشناس ارشد فرهنگ و زبانهای باستانی با عنوان “درخت آسوریک نخستین پویانمایی جهان در شهر سوخته”) پویانمایی داستان درخت نخل و بز در منظومهی «درخت آسوریک» است.
– حضور «باغ» در فرهنگ دیرین ایرانی از عناصر بسیار مهم کشاورزی است که هم به ادبیات این سرزمین راه یافته و هم در باورهای عمیق مذهبی ایرانیان ریشه دوانیده. از طرفی بد نیست بدانیم که باغ ایرانی یکی از سبکهای منحصر به فرد باغآرایی در جهان است.
– وجود جشنها و فستیوالهای مختلف در ایران که همگی از سنتهای باستانی و میراث معنوی این سرزمین سخن میگویند. اولین مورد و مهمترین آنها جشن «نوروز» است که با فرهنگ کشاورزی درآمیخته و اتفاقا به عنوان اولین میراث معنوی ایران در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است.
دیگر اینکه در استانها و شهرهای مختلف ایران جشن برداشت محصولاتی از جمله، گیلاس (استان اردبیل)، انار (استان اصفهان)، پنبه (استان گلستان)، زعفران (استان خراسان جنوبی)، پسته و خربزه (استان سمنان)، خرما (استان کرمان)، توتفرنگی (استان کردستان)، فندق و انگور و زیتون (استان قزوین)، جشن خرمن (استان گیلان) و …برگزار میشود که علاوه بر ارزشمند بودن به عنوان میراث، قابلیت جذب گردشگر را نیز دارند.
– ایران با اینکه سرزمین خشکی قلمداد میشود اما از گل و گیاه کم ندارد. جشنواره گلابگیری در کاشان، وجود گل منحصر به فرد «سوسن چلچراغ» در دامنههای البرز در روستای داماش جیرنده، حضور گل «لاله واژگون» در دامنههای زاگرس در استانهای کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری و اصفهان، باغ گل نرگس در بهبهان و … هم برای اجرای تورهای گردشگری مورد توجه هستند و هم اینکه در زندگی مردم دیاری که این گلها در آنها میرویند، حضور چشمگیری دارند. به طور مثال، نقش گل «لاله واژگون» را میتوان در سرستونهای ساسانی در تاق بستان کرمانشاه، یعنی در نزدیکی مکانی این گل در آنجا میروید، مشاهده کرد. این موضوع نیز در فرهنگ کشاورزی و «میراث کشاورزیم میتواند گویای مطالب فراوانی باشد.
پیشنهاد ثبت میراث جهانی
با توجه به اینکه یونسکو و ایکوموس به انواع مختلف میراث توجه نشان میدهند و امسال نیز از طرف ایکوموس سال «میراث کشاورزی» نامگذاری شده و از آنجا که ایران تاکنون فقط میراث فرهنگی (صحبت از حافظه جهانی و میراث معنوی نمیکنیم) در فهرست یونسکو به ثبت رسانده، پیشنهاد میشود که به منظور ایجاد تعادل برای ثبت میراث و توجه برای حفظ آن (آن چنانکه از اهداف سازمانهای بینالمللی مربوطه است)، برای سال جاری پرونده «میراث طبیعی چشمانداز و جنگلهای هیرکانی» یا «باغهای ایرانی» برای ثبت به یونسکو فرستاده شود.
آرش نورآقایی
دیدگاهها
سلام! آیا تو هم جزو کسانی هستی که معتقدند نقش بز و درختچه سفال شهر سوخته ( نخستین انیمیشن جهان ) همان روایت بز و درخت آسوریک است؟
…………………………………………………………………………
جواب: در این مورد اطلاعاتم کافی نیست. در این نوشتار آنچه برایم اهمیت دارد، رابطهی است که میان میراث کشاورزی و منظومهی درخت آسوریک وجود دارد. ربط دادن این دو با هم برایم بسیار هیجانانگیز بود و اگر وقت کنم باز هم در موردش مینویسم.
عااااالی بود
…………………………………………………………
جواب: ارادت
با سپاس؛
با توجه به اینکه در مناظرۀ بز و درخت نخل، بز پیروز می شود،
اگر چنانچه درخت نخل را نماد دوران کشاورزی به حساب آوریم و بز را نماد سبک زندگی دامداری،
چه رابطه ای می توان میان پیروزی ِ بز و زندگی دامداری، در برابر
شکست درخت نخل و دوران کشاورزی و آغاز یکجانشینی و شهرنشینی بیابیم؟
انگار رابطه عکس است به جای مستقیم بودن!
کجا اشتباه کردم؟
……………………………………………………………………….
جواب: اصلا قرار نیست که به این موضوع اینجوری نگاه کنیم. اگر بز پیروز شد، به پیشرفت تمدن مربوط میشود، نه چیز دیگر. ببین وقتی تلویزیون آمد، رادیو شاید شکست خورد، اما هنوز رادیو هست. در این مناظره، نخل اگر بگوییم شکست خورد، اما از بین نرفت و فقط الویتها عوض شد و شاید امروزه باز هم الویتها در حال عوض شدن هستند. همیشه همینجور بوده. اصلا رابطه عکس و مستقیم در اینجا وجود ندارد و کلا اینکه موضوع نوشتار من چیز دیگری بود. این نوشتار یک واسطه است برای ارتباط میان مفاهیم اقتصادی و معنوی، همین.
آها! متوجه شدم،
موضوع نوشتار را که واقعاً زیبا بود رو که کاملاً متوجه شده بودم.
دربارۀ درخت آسوریک و بز -در حالت کلی- اون سوال برام بوجود آمد.
ممنون از جواب.
khoob bod. darbare miras kshavarzy ye maghale toop mifresty?
………………………………………………..
جواب: سلام. منظورت رو نفهمیدم.
عالی بود
مقدمه هدفمند بینظیری بود.
لزوم توجه به میراث کشاورزی حالا بعد از ۹ سال با شعار rural landscapes دوباره جان خواهد گرفت.
…………………………………………………………………………………………………………………………………
جواب: سلام. سپاس که مطالعه کردید.
عالی.
حتی نمی دونستم کشاورزی می تونه “میراث” باشه.
وقتی به آخر متن رسیدم یک بار دیگه برگشتم و مقدمه رو خوندم…واضح شد و جذاب اون مقدمه !
……………………………………………………………………………………………………
جواب: سلام. سپاس که همراه هستید.