میراث فرهنگی زیر آب؛ نه یادی نه دریغی

گرچه واژه‌‌ی “میراث فرهنگی” برای عموم مردم ایران آشناست و در این سال‌های اخیر عبارت‌های همچون “میراث طبیعی” و “میراث معنوی” هم زیاد شنیده می‌شوند، با این حال هنوز عبارت‌هایی وجود دارند که مفهومشان حتی برای دوستداران و کارشناسان میراث فرهنگی، به روشنی مشخص نیست. از این جمله می‌توان به ” میراث دیجیتال”، “میراث منقول” و “میراث زیر آب” اشاره کرد.
نوشتار زیر قصد دارد تا اهمیت “میراث فرهنگی زیر آب” را برای خوانندگان محترم روشن سازد:

به طور خلاصه، “میراث فرهنگی زیر آب” شامل همه‌ی آثار فرهنگی، تاریخی و با ویژگی‌های باستان‌شناختی است که برای مدتی (حداقل صد سال) زیر آب قرار داشته‌اند یا هنوز هم زیر آب قرار دارند.

غنای میراث فرهنگی زیر آب اغلب دست کم گرفته می‌شود. در حالی‌که، در قرون گذشته “سایت‌های باستان‌شناسی روی زمین” اطلاعات بسیاری را از توسعه‌‌ی تمدن‌ها به ما ارزانی داشته‌اند، اما اقیانوس‌ها که بخش وسیعی از سیاره‌ی ما را دربرگرفته‌اند هنوز اسرارشان را حفظ کرده‌اند.
میراث زیر آب می‌توانند اطلاعات منحصربه‌فردی را از زندگی اجدادمان به ما ارائه کنند. از طرفی ویرانه‌های شهرهای گمشده در میان امواج و در زیر آب بسیار بهتر از سایت‌های باستان‌شناسی روی زمین حفظ شده‌اند.

در این میان، آن‌چه نگران‌کننده به نظر می‌رسد این است که، سرقت از میراث فرهنگی زیر آب و تخریب آن‌ها به سرعت در حال افزایش است. بنابراین تهدیدات جدی برام محروم کردن بشر از این میراث، به تازگی رخ نموده است.
امواج خرابه‌ها را برای قرون متمادی حفظ کرده‌اند ولی پیشرفت تکنولوژی غواصی میراث زیر آب را بیشتر در دسترس و درنتیجه آسیب‌پذیر ساخته است. اکنون دیگر با شکار گنج‌های زیر آب، غارتگری میراث باستانی تنها به سایت‌های باستانی روی زمین محدود نمی‌شود.

اگرچه بسیاری از دولت‌ها در رابطه با حفظ میراث فرهنگی روی زمین، بسیار خوب عمل کرده‌اند و به اوج رسیده‌اند، اما میراث معنوی زیر آبشان همچنان محافظت نشده باقی مانده است.
به همین منظور کنوانسیون یونسکو در حمایت از میراث فرهنگی زیر آب در پی کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۲۰۰۱، به تصویب رسید. قصد این کنوانسیون این است که دولت‌ها را برای حفظ میراث فرهنگی زیر آب تشویق و فعال کند.

خط‌مشی کنوانسیون ۲۰۰۱ به شرح زیر است:
– ارائه مجموعه‌ای از اصول اساسی برای حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب
– ارائه جزییات سیستم همکاری دولت‌ها
– ارائه قوانین عملی شناخته‌شده به منظور تحقیق در زمینه میراث فرهنگی زیر آب

اصول اصلی کنوانسیون ۲۰۰۱ این‌گونه تعریف شده است:
– تعهد به حفظ میراث فرهنگی زیر آب
کشورهای عضو میبایستی میراث فرهنگی زیر آب را حفظ و بر این اساس فعالیت کنند. این بدان معنی نیست که دولت‌ها به انجام کاوش‌های باستان‌شناسی ملزم هستند، بلکه آن‌ها تنها باید با توجه به توانایی‌های خود اقدامات لازم را انجام دهند.
کنوانسیون انجام تحقیقات علمی و دسترسی عمومی به میراث فرهنگی زیر آب را تشویق می‌کند.
– حفاظت به عنوان اولین گزینه
حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب (در همان محل اصلی) باید به عنوان نخستین گزینه قبل از اجازه‌دادن یا درگیرشدن در هر نوع فعالیت دیگری در نظر گرفته شود.
با این حال، بازیابی اشیاء به منظور انجام همکاری برای حفاظت و کسب دانش در رابطه با میراث فرهنگی زیر آب، اجازه داده می‌شود.
– بدون استثمار تجاری
کنوانسیون ۲۰۰۱ تصریح می‌کند که میراث فرهنگی زیر آب نباید مورد سوء استفاده اقتصادی قرار گیرند یا احتکار شوند و همچنین نباید به صورت غیرقابل بازگشتی پراکنده شوند.
این مقررات با همان اصول اخلاقی منطبق هستند که هم‌اکنون برای میراث فرهنگی روی زمین اعمال می‌شوند. نباید این‌گونه برداشت شود که این قوانین از تحقیقات باستان‌شناسی یا دسترسی برای گردشگران جلوگیری به‌عمل می‌آورد.
– آموزش و به اشتراک گذاشتن اطلاعات
بسیاری از کشورها هنوز به اندازه کافی برای باستان‌شناسی زیر آب آموزش ندیده‌اند. بنابراین کنوانسیون آموزش باستان‌شناسی زیر آب، انتقال فناوری و به اشتراک‌گذاشتن اطلاعات را تشویق می‌کند.

نکته‌ی مهم این است که کنوانسیون ۲۰۰۱، نه مالکیت آثار باستانی را تنظیم می‌کند و نه برای تغییر حق حاکمیت کشورها (به میراث فرهنگی زیر آب) اقدامی انجام می‌دهد.

امروزه یونسکو به منظور ترویج حمایت و حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب، سمینار برگزار می‌کند و آموزش می‌دهد. از طرفی فدراسیون‌ جهانی میراث فرهنگی زیر آب شکل گرفته و کمیته‌‌های میراث فرهنگی زیر آب فعالیشان را آغاز کرده‌اند. حتی برای میراث فرهنگی زیر آب، قوانین “میراث درخطر” تبیین شده است.

با یک جستجوی ساده متوجه می‌شویم که کشورهایی همچون کانادا، ترکیه، مصر، اندونزی، فرانسه، آمریکا و … میراث فرهنگی زیر آب را جدی گرفته‌اند و اجرای پروژه‌هایی به منظور مطرح کردن این نوع از میراث را در دستور فعالیت‌هایشان قرار داده‌اند.

بد نیست بدانید که کشور کانادا، کشتی “تایتانیک” را به عنوان یک میراث فرهنگی زیر آب به ثبت رسانده است. تایتانیک یک کشتی بخار به طول ۲۶۵ متر بود که در ۱۵ آوریل ۱۹۱۲ در حالیکه از انگلیس به سمت آمریکا می‌رفت در اقیانوس آتلانتیک غرق شد و بیش از ۱۵۰۰ نفر در این حادثه جان خود را از دست دادند. 

در آخر:
قابل ذکر است که ایران احتمالا از میراث فرهنگی زیر آب برخوردار است ولی تاکنون تلاشی برای معرفی و حفاظت از این نوع میراث مشاهده نشده.
با این حال حتی اگر ما از میراث فرهنگی زیر آب برخوردار نباشیم، متوجه هستیم که وزارت نیرو برای به وجود آوردن میراث زیر آب تلاش جدی از خود نشان می‌دهد. چراکه با ساخت سدها، بسیاری از روستاها و سایت‌های باستانی به زیر آب فرورفته‌اند و قرار است که باز هم فرو بروند. بنابراین می‌توانیم امیدوار باشیم که در صد سال آینده، ایران دارای میراث فرهنگی زیر آب خواهد بود. و احتمالا به همین دلیل است که سازمان میراث فرهنگی با ساخت سدها هیچ مخالفتی نشان نمی‌دهد و در انتظار نشسته.

آرش نورآقایی