دو نوع «کنگره» در تخت جمشید دیده می‌شوند که از لحاظ شکل و طرح متفاوت از هم هستند، با این حال شباهت‌های معنایی بسیاری به هم دارند. موضوع نوشتار زیر بررسی این کنگره‌هاست.
نوع اول:
نوع اول کنگره‌های تخت جمشید به شکل زیر و به طرح زیگورات‌ها شبیه است. این نوع از کنگره‌ها، کاخ‌های تخت جمشید را به صورت یک دژ نمایش می‌دهند و احتمالا برداشتی از کوه‌ها و دره‌ها هستند.
می‌دانیم که این طرح حداقل از ۵۵۰۰ سال پیش در فلات ایران شناخته شده بود. شی‌ء زیر از جیرفت به دست آمده است.
ساخت این‌گونه از کنگره‌ها بعد از هخامنشیان هم ادامه یافت و ما حداقل می‌دانیم که در زمان ساسانیان در ایوان بزرگ تاق بستان و در محوطه تخت سلیمان هم از این طرح استفاده شده است.
در تاج شاهان ساسانی نیز طرح این کنگره دیده می‌شود.
و حتی در تاج پهلوی دوم هم طرح این کنگره وجود دارد.
جالب این است که در لباس ایل بختیاری (چوقا)، به طور کاملا واضحی طرح این کنگره دیده می‌شود. برخی اعتقاد دارند که واژه «چوقا» هم‌ریشه با همان واژه‌ی «چغا» به معنای «تپه و بلندی» است و می‌دانیم که نام زیگوراتی که در نزدیکی شهر شوش قرار دارد، «چغازنبیل» است. بختیاری‌ها از عشایر ایرانی هستند که همواره در کوه و دره در حال کوچ می‌کنند. بنابر‌این مشخص است که مسیر ایل‌راهشان چقدر برایشان اهمیت دارد و حتی برایشان مقدس است. در طرح لباس بختیاری‌ها، نقش کنگره به سمت بالا سفید، و به سمت پایین سیاه است. این موضوع می‌تواند این‌گونه تفسیر شود که کوه‌ها و بلندی‌ها که آفتاب‌گیر هستند روشن، و دره‌ها، سایه‌دار و تاریک نقش شده‌اند.
رابطه‌ی کوه و شاه را نگارنده قبلا در مقاله‌ای تحت عنوان «فر و کوه» شرح داده‌ام. از زاویه‌ی دیگر می‌دانیم کاخ و تاج هر دو مربوط به شاه هستند که طرح کنگره را در هر دوی آنها مشاهده می‌کنیم. از طرفی طرح کنگره در بالاترین نقطه کاخ و همچنین در بالاترین نقطه سر پادشاه (تاج) دیده می‌شود. دیگر اینکه کارشناسان بسیاری معتقدند که تخت جمشید و تخت سلیمان محوطه‌های مقدس شمرده می‌شدند و حتی می‌دانیم که شاه نیز موجودی مقدس بوده است. از همه‌ی این‌ها نتیجه می‌گیریم که این طرح کنگره طرحی پر اهمیت و مقدس بوده که در کاخ‌ها و معابد و تاجی که بر سر شاه می‌گذاشتند، دیده می‌شود.
نوع دوم:
اما نوع دیگری از کنگره در تخت جمشید دیده می‌شود که کمتر کسی به آن توجه میکند.
نمونه‌‌ای از این کنگره بر روی سقف قصر «مینوس» مربوط به ۲۰۰۰ تا ۱۴۵۰ قبل از میلاد دیده می‌شود که بر اساس تفسیر کارشناسان، آشکارا یک نماد سلطنتی بوده است. از این کنگره (نماد) به نام شاخ‌های مقدس یاد می‌شود.
از بررسی هر دو تصویر بالا که می‌توانیم آنها را «کنگره‌های شاخ مانند» بنامیم، نتیجه گرفته می‌شود که: هر دو از نمادهای سلطنتی و مقدس هستند و هر دو را بر بالای قصر و کاخ نصب می‌کردند.
گفته می‌شود که یکی از ویژگی‌های هنر ایلامی استفاده از شاخ حیوانات و همین‌طور حیوانات شاخدار برای زینت ساختمان‌ها بوده است. در معبد چغازنبیل یکی از نماهای ساختمان با یک شاخ بزرگ برنزی زینت داده شده بود. هم اکنون در ایران مکان‌هایی هستند که از شاخ برای تزیین آنها استفاده شده است. به منار زیر که به منار شمس مشهور است و در شهر خوی وجود دارد، توجه کنید:
کلاه‌خودی که دو شاخ بر روی آن وجود دارد، یکی از تجهیزات شایعی است که معمولا آنها را بر روی سر پهلوانان اسطوره‌ای و شاهان می‌بینیم.
تقریبا همه‌ی تصاویری که از گیل‌گمش در لرستان به دست آمده او را شاخدار نشان می‌دهد. ایزیس مصری و اسکندر مقدونی و کوروش انشانی نیز شاخدار تصور شده‌اند.
موضوع جالب دیگر این است که می‌دانیم در قرآن، واژه‌ای با عنوان «ذوالقرنین» وجود دارد، برخی معتقدند منظور از ذوالقرنین، کوروش و برخی هم او را اسکندر می‌دانند. البته به نظر می‌رسد که کسان دیگری هم هستند که در طول تاریخ لقب ذوالقرنین داشته‌اند، اما مهم این است که ذوالقرنین را « دارنده دو شاخ» معنی کرده‌اند. یعنی همان چیزی که از تصاویر بالا در ذهن خطور میکند.
اکنون متوجه شدیم که این نوع کنگره شاخ مانند همچون کنگره اولی، هم بر روی سر شخصیت‌های مهم دیده می‌شود و هم بر بالای قصرها و کاخ‌ها.
با توجه به تمام مواردی که ذکر شد، یک حدس در مورد گنبد و مناره‌های مساجد وجود دارد و آن این است که گنبد و دو مناره، تداعی کننده همان «سر شاخدار» باشند. این موضوع چندان دور از ذهن نیست، چرا که برخی از معابد بودایی‌ها را می‌توان معابد شاخدار دانست.
آرش نورآقایی
دیدگاه‌ها
۱- اولا آن تاج مال خانواده ی پهلوی نبوده و مال قاجار بوده. اگر در عکس های دوران قاجار دقیق شوی آن را بر سر مظفرالدین شاه می بینی. گویا این تاج را پیشتر محمد شاه قاجار برای اولین بار بر سر نهاده بوده. دراین نکته تردید دارم. اما در تاجگذاری مظفرالدین شاه . نه. مطمئنم که عکسی از او دیده ام با این تاج. بعد ها چون تمام تاجگذاری ها در کاخ گلستان انجام میشده و بر تخت طاووس، از این تاج هم به سبک قدیم استفاده کرده اند که اتفاقا دو شاخ هم هست.
۲-
نکته ی جالب این که من تا به امروز در این نکته نیندیشیده بودم که این طرح پلکانی و دوشاخ هیچ ربطی به کوه و تپه ندارند. بلکه هر دو نمادی از شاخ اند. زیرا شاخ جدای از نماد جنسی زایندگی محفوظ در آن که خودش مبحث مستقلی است ، در تمام فرهنگ هندواروپایی نشان دفع بلا و چشم زخم و دوری از شومی است. حتا همین امروز در همین ایتالیا برای دور کردن شوری چشم با دست شاخ درست می کند. در فیلمی با بازی توتو ( آنتونیو د کورتیس ، کمدین معروف ) او که شورچشم است به هر جا می رود مردم برایش شاخ می کشند. همین دیروز من گردن بندی بر گردن یک نفر دیدم به شکل شاخ. در فیلم غریبه و مه بهرام بیضایی هم صحنه ای هست که زن وقتی بلایی به سرش می آید. یک شاخ به سرش می چسباند و ویله می کند. حال این شاخ می تواند تک باشد و یا جفت. به گمان من کلاه خود های مزین به شاخ هم بیشتر بر این مساله حکم می کنند. از سویی دیگر قهرمانان اساطیری ایرانی و ژاپنی هم کلهخود های شاخدار به سر می کرده اند و معمولا با شاخ حیواناتی که شکار می کرده اند برای خود تزئینات می آفریده اند. در روستاهای ایران هنوز هم بر سر در برخی خانه ها شاخ می بینی. در ضمن از اینکه کانسپت معماری مقبره ای ایرانی را کشف کرده ای بسیار به تو تبریک می گویم. زیباست. آن را گسترش بده. نظر قرصی است.
۳-
نوعی کلاه میان عشایر رایج است از پوست حیوانات که ما قبلا در خانه داشتیم که شبیه همین تاج شاهان قدیم است. دو شاخ است و می توانی لبه های آن را تا کنی و گوشهایت را هم بپوشانی. حتما آن را هم دیده ای . عکسی از آن را هم در مقالهات بگنجان.
۴-
درباره ی لباس ایل بختیاری باید نکته ای را اضافه کنم و آن این که در کنار مضمون و طرح کوه و دره و یا شب و روز در این گونه لباس، یک مضمون یونگی خیر و شری نیز در آن نهفته است. دایره ی ماندالا راکه یادت می آید؟ این درونمایه در سنت مزدیسنان به صورت تازش اهریمن بر آفریده های اهورا هست و ریشه ای بس دیرین در فرهنگ ایرانی دارد. یعنی ثنویت قوای حاکم بر جهان که اتفاقا یکی از ریشه های بدبختی های ما هم در همین دوپاره دیدن جهان نهفته است. جا دارد با مطالعه ی نظر یونگ در این خصوص ، این طرح و نمادهای مشابه آن را بیشتر بررسیم.
سلام آرش جان!
می خواستم بگم که کوهی در شهر بروجرد به نام چوقا وجود دارد که مردم به آن چوقا سرٍ خر میگویند البته نمی دونم چرا ولی نام اصلی آن چوقا ست. گفتم این رو بهت بگم شاید بتونه کمک کوچولویی بهت بکنه.
آقای فتوحی این عکس تصویر تاج پهلوی است که ربطی به دوره قاجاریه و تاج کیانی ندارد. این تاج به سفارش پهلوی اول ساخته شده است و امروز در موزه جواهرات ملی است.
رضاشاه پس از رسیدن به سلطنت، حاضر نشد که از تاج کیانی (که مخصوص شاهان قاجار بود) برای تاجگذاری استفاده کند. لذا دستور ساخت این تاج را داد. این تاج توسط گروهی از جواهرسازان ایرانی زیر نظر سراج‌الدین جواهری (اصلاً اهل قفقاز) در سال ۱۳۰۴ خورشیدی ساخته شده‌است. بدنهٔ این تاج از طلا و نقره مرصع ساخته شده و در چهار طرف دارای گنگره پله پله به سبک شاهان ساسانی است. در ساخت این تاج ۳۳۸۰ قطعه الماس جمعاً به وزن ۱۱۴۴ قیراط، ۵ قطعه زمرد جمعاً به وزن ۱۹۹ قیراط و ۲ آنه، ۲ قطعه یاقوت کبود به وزن ۱۹ قیراط و ۳۶۸ حبه مروارید استفاده شده‌است. وزن تاج با احتساب کلاه مخمل داخلی حدود دو کیلو و هشتاد گرم است. این همان تاجی است که پهلوی دوم در جشن های تاجگذاری و ۲۵۰۰ ساله هم به سر گذاشت. تاج قاجاریه که به سفارش فتحعلی شاه ساخته شده است تاج کیانی بود که گرد تر از این بود و برخلاف این جقه داشت.
سلام اقای نور اقای وقتتون بخیر.دانشجوی صنایع دستی هستم چون عنوان پایان نامه ی من برسی موتیف لباس چوغا است گفتم شاید بتونید به من کمک کنید خوشحال می شم اگه با من تماس بگیرید.ممنون.
…………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. در خدمتم. لطفا شما با بنده تماس بگیرید. فکر کنم این روالشه.
سلام اقای نور اقای .وقت تون بخیر.دانشجوی صنایع دستی هستم چون پایان نامم برسی پیشینه ی موتف منقوش روی لباس چوقا است خوشحال می شم اگه بتونید در این زمینه به من کمک کنید اگه تمایل داشتید با من تماس بگیرید …………………………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. در خدمت شما هستم. تلفن بنده: ۰۹۱۲۳۱۴۴۷۹۵
اقای نور اقای پس لطف کنید یه شماره تماس به من بدید در ضمن من اشتباها یه بار دیگه ارسال نظر کردم
…………………………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. شماره ی من: ۰۹۱۲۳۱۴۴۷۹۵
بدک نبود.
با سلام
مطلب جالبیست و درست.
چند نکته می خواستم به عرض برسانم شاید بدرتان خورد
۱- در تمام تمدنهای باستانی جن ها دیو ها ، خدایان و افراد قدرتمند شاخدار تصور می شدند و شاخ نماد قدرت بود. می توانید در اینترنت سرچ کنید و عکس های زیاد و واضح تری اضافه بفرمایید.
۲- در زبان کردی واژه چغا به صورت چگا(کردی جنبوبی-ایلامی) و چیا(کردی شمالی) تلفظ می گردد که به معنای بلندی، تپه و قله کوه است.
۳- جالب اینکه در کردی به کوه، «شاخ» هم می گویند که ارتباط این دو واژه را نشان می دهد.
…………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. عید خان، خیلی خیلی جالب بود. سپاس. به این فکر کردم که احتمالا رابطه ای هست میان چغا و چکاد که در زبان فارسی که به معنای ستیغ کوه است.
با عرض سلام
از مطالعه این مطالب خیلی لذت بردم
سپاسگذارم
…………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. خوشحالم.
با حرف های خانم فرزانه کاملا موافق هستم
البته اگه ایشون این تذکر رو نمیدادند من اینکار رو میکردم
با اینکه مطلب از ویکی پدیا کپی شده ولی کاملا بجا و مناسب بود
…………………………………………………………………………………………………………………
جواب: سلام. سپاس از شما.
از مطلب ارزنده شما بسیار استفاده کردم . برای یکی از پژوهش هایم می خواهم به آن ارجاع دهم.
آیا این مطلب در جایی به چاپ رسیده است؟
آیا می توانید منابع بیشتری درباره کلاه دو شاخ به من معرفی کنید؟
………………………………………………………………………………………………………………………………….
جواب: سلام. فکر کنم یک مرتبه این مطلب در مجله “ایرانا” چاپ شده باشه. مطمئن نیستم اما. چون از نوشتن این مطلب مدت زیادی میگذره، از منابع بیشتر اطلاع چندانی ندارم.
بسیار جالب. امیدورام به مشاهدات و تحقیقات خود در بررسی نقوش ایران ادامه دهید و آنها را منتشر کنید. اینجالب هم مطالعاتی را در مورد نقش های تخت جمشید انجام داده ام و به این نتیجه رسیده ام که طراحی تمام نقوش تخت جمشید کار یک نفر بوده است. هماهنگی بین جزئیات چهره ها و دستها و حالتهای افراد این نظر را تائید میکند.
…………………………………………………………………………………………………………………………
جواب: سلام. سپاس از توجه شما. امیدوارم موفق و پیروز باشید.
عاااالی بود
سپاس
………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. لطف دارید.