نقش سدها در توسعه گردشگری

قبل از شروع:

در کشور ما طرفداران محیط زیست با ساخت سدها مخالف هستند، چراکه در سال‌های اخیر صدمات و زیان‌های سدها را بر روی طبیعت و همچنین آثار تاریخی شاهد بوده‌اند.

نگارنده در این نوشتار، ضمن ارزشمند دانستن دلواپسی این گروه از طرفداران محیط زیست، از زاویه گردشگری به سدها نگریسته‌ام. در واقع بررسی اثرات زیست محیطی سد‌ها مقوله دیگری است که هدف این نوشتار نیست

 

 

آغاز:

با توجه به این موضوع که صنعت گردشگری روز به روز تخصصی‌تر و متنوع‌تر می‌شود، شاهد هستیم که امروزه حتی سدها نیز در فهرست جاذبه‌های گردشگری جای دارند و گردشگران بسیاری برای دیدار از آن‌ها علاقه نشان می‌دهند. و این‌گونه است که امروزه کارشناسان گردشگری برای بهره‌برداری از این جاذبه‌های انسان ـ ساخت برنامه‌ریزی انجام می‌دهند.

شاید به زودی همین واژه “گردشگری سد” یا چیزی شبیه به این، جزو یکی از موارد متعدد انواع گردشگری در تمام دنیا مطرح شود.

همچنین بعید نیست که به‌زودی و بر اساس نیاز گردشگران به سایت‌های جدیدتر، سدها در فهرست پربیننده‌ترین و جذاب‌ترین سایت‌های گردشگری قرار گیرند.

اگر سری به اینترنت بزنید، متوجه می‌شوید که سایت‌های اینترنتی بسیاری برای آشنایی و بهره‌برداری از گردشگری در سدها طراحی شده‌اند و در اختیار علاقمندان قرار دارند.

بد نیست بدانیم که بهره‌برداری از “گردشگری در سدها” آن‌قدر در دنیا اهمیت یافته‌ که برای آن‌ها زیرساخت تعریف می‌شود و برایشان به طور اخص برنامه‌ریزی انجام می‌گیرد.

ساخت زیرساخت‌ها برای برگزاری ورزش‌های آبی و سفرهای رودخانه‌ای یکی از این موارد است.

این‌که شاهد هستیم در برخی از سد‌ها هتل و رستوران ساخته می‌شود، خود نمونه بارز اهمیت زیرساخت‌ها در این‌گونه سایت‌های نوظهور گردشگری است.

هم اکنون بسته‌های سفر مربوط به گردشگری در سد‌ها با انواع خدمات در برخی از کشورها به فروش می‌رسد و برای جذب گردشگر به سمت آن‌‌ها تبلیغات وسیعی انجام می‌گیرد.

این‌گونه گردشگری در رابطه با گردشگری ماجراجویانه هم هست؛ سوار شدن بر  انواع قایق‌ها در رودخانه و دست و پنجه نرم کردن با امواج آب، شنا در بخشی از رودخانه، شیرجه زدن از بلندی‌ به داخل رودخانه، ماهیگیری و … از این نوع است.

کمپینگ در کنار رودخانه، دویدن و دوچرخه سواری و سوارکاری در ساحل، کایاک‌ سواری بر روی امواج و اسکی روی آب، چیزهایی نیستند که علاقمندان بتوانند به راحتی از آن چشم‌پوشی کنند.

استفاده از امکانات طبیعی آب و باد و خورشید به همراه ساخت جاذبه‌های انسان-ساخت هر روز در سدها بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و کارشناسان برای رونق گردشگری، نیازهای جدید و هیجانات تازه می‌آفرینند.

فکر کنید در کنار رودخانه‌ای که به سد منتهی می‌شود، نشسته‌اید و با دوربین چشمی به حرکات آکروبات هنرمندان بر روی قایقی که بر روی امواج در حال حرکت است، می‌نگرید.مطمئن باشید که این لحظات برای شما فراموش نشدنی خواهد بود.

اجرای برنامه‌های سرگرم کننده در هر سایت گردشگری، به جذابیت‌های آن  کمک می‌کند و باعث می‌شود که گردشگر خاطرات بهتری را از سفر خود به یاد بسپارد. دریاچه‌ها و در این حالت خاص دریاچه پشت سدها، گاهی اوقات مکان مناسبی برای اجرای برنامه‌ها و سرگرمی‌های هوایی است.

به بیان دیگر، مانور هواپیماها و چتربازان بر فراز دریاچه‌ها و در نزدیکی دید گردشگران، تجربه‌ای هیجان انگیز است. به طور مثال هرساله تعدادی گردشگر در روز خاصی در کنار دریاچه شهر لوگانو در سوئیس دور هم جمع می‌شوند تا علاوه بر شرکت در فعالیت‌هایی که در ساحل دریاچه در جریان است به تماشای حرکات آکروباتیک هواپیماها و چتربازان بنشینند.

با اجرای این‌گونه از مراسم، می‌توان توجه گردشگران را در روزهای معین به مکان‌های خاص جلب کرد.

برنامه تفریحات شبانه هم در فهرست خدمات برگزار کنندگان تورها مورد توجه قرار می‌گیرد. معمولا اجرای موسیقی زنده، تئاتر و بازی نور و آب جزو این برنامه‌های شبانه است. 

بیشتر اوقات در نزدیکی سدها، انواع گیاهان و پرندگان و جانوران دیده می‌شوند، گاهی شکل و شمایل خاصی از زمین‌شناسی در اطراف دیده می‌شود، یا حتی چشمه‌های آب گرم در آن اطراف وجود دارند. بنابراین در کنار سدها می‌توان از انواع گردشگری طبیعی هم بهره‌مند شد.

بسترهای رودخانه عموما مکان‌های مناسبی برای کشاورزی و کاشت انواع گیاهان (خوراکی و طبی) است. در دنیای گردشگری حتی این ظرفیت هم نادیده گرفته نمی‌شود. در سد Mc Nary ایالت واشنگتن آمریکا علاوه بر معرفی تمامی جاذبه‌های گردشگری این سد، از جاذبه‌های کشاورزی با نام  agricultural attractions هم نام برده شده است.

ایجاد دهکده‌های سلامت در نقاطی از دریاچه‌های پشت سد که به دور از هیاهو باشند، نیز می‌تواند یکی از اهداف قابل برنامه‌ریزی در گردشگری سد باشد.

در فیلیپین در کنار سد Bustos، فستیوال‌های محلی و مسابقات و بازی‌های مردمی برگزار می‌شود. همچنین محلی‌ها محصولات بومی و صنایع دستی‌اشان را در آن‌جا به فروش می‌رسانند.

گونه‌ای خاص از گردشگری سد، دیدار از سدهای تاریخی است. سدسازی یکی از فعالیت‌های ساختمانی است که پیدایی و تکامل آن، بنا به نیاز انسان‌ها و پیرو چگونگی‌های جغرافیایی و منطقه‌ای در طول تاریخ مطرح بوده است. این نیاز در اقلیم‌های مختلف، گاهی به صورت آبیاری و آب‌رسانی به مزارع و گاهی به صورت کنترل جریان آب و جلوگیری از طغیان رودخانه‌ها، نمود پیدا کرده است.

بگذارید به طور مثال نگاهی به سدهای تاریخی ایران داشته باشیم:

در روزگار هخامنشیان بر روی رودخانه “دیاله”، یکی از رودخانه‌هایی که به اروند می‌پیوسته، سدی برای آبیاری ساخته شد. هر چند بیشتر آثار سدهایی که در زمان هخامنشیان ساخته شد، اکنون ازبین رفته‌اند،اما از جمله آن‌ها “بند ناصری” در ۴۸ کیلومتری شمال غربی تخت جمشید است.”بند فیض آباد” هم یکی از سه سدی است که بر روی رود کر در زمان هخامنشیان بنا شده بود.در جنوب شهر شیراز هم “بند بهمن” از آثار دوره هخامنشی است.

در زمان ساسانیان، سد “شادروان” در شوشتر بنا شد که هنوز هم بقایای آن به چشم می‌خورد و در شاهنامه فردوسی هم به مهندس آن، “برانوش” اشاره شده است.

سد اهواز که نشانه‌هایش هنوز هم به چشم می‌خورد، سد قیر بر روی رودخانه کارون که از مهم‌ترین سدها بوده و سدی که توسط رومی‌ها در نزدیکی سد دز فعلی ساخته شده، همگی از آثار سدسازی در زمان ساسانیان هستند.

یکی از آثار تاریخی دوران ساسانیان، دژ باستانی ایزدخواست در راه اصفهان به شیراز است.در این محل باستانی قلعه، آتشگاه، پل، کاروانسرا و سد یزدخواست دیده می‌شوند.نکته قابل توجه این است که شاید بتوان سد یزدخواست را قدیمی‌ترین بند قوسی جهان دانست.این بند برای جلوگیری از جریان سیل در منطقه ایزدخواست ساخته شده بود.

سدسازی در دوران اسلامی و در زمان آل بویه و ایلخانیان و صفویان هم ادامه یافت.

البته تعداد سدهای باستانی در ایران بسیار بیشتر از مواردی است که ما در این‌جا ذکر کرده‌ایم.

جالب این است که گاهی کشورهایی که سدهای تاریخی ندارند، اکنون سدهایشان را در لیست آثار تاریخی کشورشان به ثبت می‌رسانند. سدهایی را می‌شناسیم که بعد از ۵۰ سال از تاریخ ساختشان اکنون در لیست آثار ملی کشور مربوطه به ثبت رسیده‌اند.

در زیر نمونه‌های سدهای ساخته شده در دنیا و ایران را از نگاه گردشگری مورد توجه قرار می‌دهیم:

سد ‌Gaborone در آفریقای جنوبی:

این سد بر روی رودخانه  Notwane ساخته شده و یکی از سدهای معروفی است که به یک سایت توریستی تبدیل شده است.تپه‌های بلند و زمین‌های جنگلی که اطراف این سد را احاطه کرده‌اند، وضعیت فوق العاده‌ای از لحاظ گردشگری را برای آن به ارمغان آورده‌اند.

معرفی پروژه‌ای به نام “آب‌نما” همراه با ساخت زمین‌های بازی، استخر شنا، اجرای موسیقی در فضای باز، دیدار از منظره آب از وسط سد، دیدار از حیات وحش، قایق سواری بر روی رودخانه در هنگامی که سطح آب بالاست و سرو انواع غذا در رستوران‌ها از جاذبه‌های ایجاد شده در این سد است که به جذب هر چه بیشتر گردشگران کمک می‌کند.

سد Grand Dixence در سوئیس:

ارتفاع این سد ۲۸۵ متر است و بلندترین سد بتونی در دنیا به شمار می‌رود. دریاچه مصنوعی به طول ۵ کیلومتر که در پشت این سد به وجود آمده از جاذبه‌های آن به شمار می‌رود.

بازدیدکنندگان این سد می‌توانند در طول دریاچه قدم بزنند و از تماشای گل و گیاه در اطراف آن لذت ببرند.همچنین می‌توانند به داخل سد بروند و با یک تله‌کابین به بالاترین نقطه آن برسند.

سد Moiry در سوئیس:

مدیران این سد با شعار ” آیا تا به حال در یک سد هیدرو الکتریک بوده‌اید؟” گردشگران را به دیدار از این سد فرا می‌خوانند.این نوع از گردشگری در زمره گردشگری علمی جای می‌گیرد که طرفدارانی در دنیا دارد.

سد Shamokin در پنسیلوانیای آمریکا:

در یک دره زیبا و بر روی رودخانه‌ای بناشده است. در این سد انواع تفریحات و سرگرمی‌ها را برای گردشگران مهیا کرده‌اند.

اقامت در هتل و متل، دیدار از پارک و باغ وحش و موزه و گالری و سایت‌های فرهنگی و تاریخی، خرید از بازار، تماشای تئاتر و فیلم و اجرای تورهای پیاده‌روی و تورهای ریلی از جمله جاذبه‌های این سد هستند.

سد Coulee در واشنگتن آمریکا:

احداث پارک، باغ، محلی برای اسکی، بازار و محل‌هایی برای سرگرمی و تفریح، این سد را به یک سایت گردشگری تبدیل کرده است.

سد و دریاچه Hartwell در آمریکا:

دریاچه این سد به سان یک استخر طبیعی فرصت‌های ورزش های آبی و همچنین ماهیگیری را برای آن به وجود آورده است.کمپینگ، شکار، دیدار از منظره آبشار سد و جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و حتی نظامی از جذابیت‌های این سد به شمار می‌روند.

سد Shasta در کالیفرنیای آمریکا:

این سد و دریاچه‌اش یک شهر توریستی را تشکیل داده‌اند. این شهر توریستی برای خود یک سایت اینترنتی دارد که در آن تور سد و خدمات جانبی‌اش معرفی شده‌اند.

در این سایت، اطلاعات مورد نیاز و همچنین عکس‌های بسیار زیبا از محیط اطراف سد و دریاچه ارائه شده است.

نقشه و راهنمای گردشگران، تقویم رویدادها(فستیوال‌ها، زمان ماهیگیری و…)، امکانات گردشگری سد، انواع بازی‌ها و سرگرمی‌ها و ورزش‌های قابل اجرا در شهر Shasta از مواردی هستند که با رجوع به سایت اینترنتی می‌توانید به آن دست پیدا کنید.

سد Hoover در مرز میان ایالت‌های آریزونا و نوادای ایالت متحده:

ساخت این سد در سال ۱۹۳۱ آغاز و در سال ۱۹۳۵ به پایان رسید.موضوع جالب در مورد این سد این است که در سال ۱۹۸۱ جزو آثار تاریخی ملی به ثبت رسید.

یکی از موارد جالب دیگر این است که وقت در ایالت آریزونا با وقت در ایالت نوادا ۱ ساعت با هم تفاوت دارند و این سد دقیقا در مرز این دو زمان قرار گرفته است.

همین موضوعات به علاوه بر معماری و مشخصات فنی سد، آن را در فهرست سدهای مورد توجه در حیطه گردشگری قرار داده است.

سد Navajo در نیومکزیکو:

این سد به عنوان یک مرکز علمی تفریحی برای گردشگران شناخته شده است. وجود سایت‌های تاریخی و طبیعی، گالری هنر، آب گرم، پارک‌ و بازار از جاذبه‌های دیگر این سد هستند.

سد سه گلوگاهی در چین:

سد سه گلو‌گاهی با ارتفاع ۱۸۵ متر بر روی رودخانه یانگ‌تسه در مرکز کشور چین بنا شده است.این سد چنان سایت جذابی از لحاظ گردشگری به شمار می‌رود که چینی‌ها برای دیدار هفتگی ۱۰۰۰۰۰ گردشگر از آن برنامه‌ریزی کرده‌اند.

کشورهای دیگر:

علاوه بر سدهای فوق‌الذکر، در کشورهایی همچون هلند، هند و فیلیپین نیز اقدامات مشابهی برای بهره‌برداری گردشگری از سدها صورت گرفته است.

در این سدها گردشگران می‌توانند در انواع هتل‌هایی که منظره زیبایی از رودخانه و سد و آب پشت سد را به نمایش درمی‌آورند، اقامت کنند، در رستوران‌ها غذا و نوشیدنی میل کنند، در پارک‌ها و موزه‌ها قدم بزنند، فضای معابد را در کنار غرش آب تجربه کنند، تعطیلات آخر هفته را با خانواده‌هایشان در کنار منظره‌ای از دریاچه و رودخانه بگذرانند و از زیبایی‌های طبیعی، سایت‌های تاریخی و تفریحات خانوادگی بهره ببرند، دیدار از حیات وحش را تجربه کنند، از بازارهای محلی برپاشده در کنار سدها خرید کنند، به تماشای پرنده‌ها بنشینند و…

گردشگری سد در ایران:

بیشتر سدها در کشورهایی که ذکر کردیم به عنوان مکانی برای پیک‌نیک خانواده‌ها مطرح هستند. چنان‌که حضور در کنار آب برای مردمان همه کشورها جذاب است، برای ایرانیان نیز از دیرباز، آسودن در کنار چشمه‌ها‌ و رودها مورد توجه بوده و اوقات فراغت را در این محیط‌های باصفا گذرانده‌اند.

در این میان، سدها هم گاهی به عنوان یک مکان گردشگری خانوادگی مطرح هستند.

به امکان گردشگری در سدهای معرفی شده در ذیل توجه نمایید:

سد کرخه: این سد در ایام نوروز برای بازدید عموم قابل استفاده است و خانواده‌های خوزستانی در این ایام از محیط طبیعی و دریاچه پشت سد که در حدود پنجاه کیلومتر است، استفاده می‌کنند.در سال‌های اخیر تعداد بازدیدکنندگان از این سد در ایام نوروزی به حدود ۲۵۰۰۰ نفر هم رسیده است.

سد کارون ۳: این سد که در نزدیکی شهر ایذه بنا شده دارای منظره‌ای بدیع است. نزدیکی به آثار تاریخی و طبیعی و همچنین وجود جامعه بختیاری(عشایری و روستایی) در حوالی این سد، آن را به یکی از پرجاذبه‌ترین سایت‌های گردشگری تبدیل کرده است.هرچند که برای بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت، برنامه‌ریزی خاصی انجام نشده است.  

سد کارون ۱: نام دیگر آن، سد شهید عباسپور است.برای مردم محلی، دریاچه پشت سد به عنوان یک مکان تفریحی منحصر به فرد، قابل استفاده است. مردم سوار قایق می‌شوند و با گردش بر روی رود کارون به اطراف می‌روند. بسیاری از آن‌ها، ساعاتی را در کنار مقبره امام‌زاده سلطان ابراهیم، که برایشان تقدس خاصی دارد، می‌گذرانند.

سد دز: از دیگر سایت‌های گردشگری در استان خوزستان است که شاید دیدار از تمام زیبایی‌ها و شگفتی‌های آن برای عموم مردم میسر نباشد.

سدهای دیگر: سد کرج(امیرکبیر)، سد سفیدرود و همچنین برخی از سدهای دیگر در اقصی نقاط کشور در زمره سایت‌های گردشگری قرار دارند که سامان‌دهی خاصی برایشان انجام نشده‌ و فقط خود مردم به لحاظ علاقه‌ای که دارند از این مکان‌ها دیدار می‌کنند و روزهای تعطیلشان را در آن‌‌ها می‌گذرانند.

جاذبه‌های سدها در ایران از لحاظ گردشگری:

به طور موردی به سدهای استان خوزستان اشاره می‌کنیم:

آشنایی با تکنولوژی ساخت و اطلاع از مشخصات فنی سدها، گونه‌ای از گردشگری علمی در این سدها را تداعی می‌کند، چراکه به غیر از کارشناسانی که در این سدها فعالیت می‌کنند، کمتر کسی با نحوه و نوع استفاده از سدها آگاهی دارد.

در نزدیکی این سدها، معمولا طبیعت بکر و دست نخورده است و همین موضوع به رونق گردشگری در سدها کمک می‌کند.

دیدار از پرنده‌های بومی و مهاجر در دریاچه‌ها و رودخانه‌ها، از انگیزه‌ها و جاذبه‌های گردشگری منطقه خوزستان در نزدیکی سدها به شمار می‌آید. پرواز عقاب‌ها در اوج آسمان و بر فراز سر گردشگران بسیار هیجان آور است.

قایق سواری بر روی رود کارون و گشت و گذار در روستاهای اطراف تجربه‌ای فراموش نشدنی است. حضور در چادر عشایر و آشنایی با آداب و رسوم آن‌ها لطف خاصی دارد که هر گردشگر طبیعت‌گردی آرزویش را دارد.

رودخانه‌ها و دریاچه پشت‌سدها، جایگاه مناسبی برای انجام ورزش‌ها و فعالیت‌های آبی هستند.

و آخر سر این‌که وجود آثار تاریخی فراوان در منطقه، به جذابیت‌های گردشگری سدها می‌افزاید.  

به طور کلی، سدهای استان خوزستان؛ کارون ۱، کارون ۳، کارون ۴، مسجد سلیمان، کرخه،دز و کوثر ویژگی‌های فراوانی برای توسعه گردشگری در این استان دارند. در واقع بستر طبیعی آماده است و تنها با سرمایه‌گذاری می‌توان به این مهم دست یافت.

با نگاه به اقدامات انجام شده در رابطه با توسعه گردشگری در سدها و در کشورهایی که به عنوان مثال مطرح شدند، متوجه می‌شویم که تقریبا تمام آن اقدامات را در ایران هم می‌توان انجام داد و برای این نوع از گردشگری، می‌توان برنامه‌ریزی کرد.