ژاپن؛ جایی که طبیعت خداست

مردم مذهبی:

بسیاری عقیده دارند که ژاپن مذهبی‌ترین کشور دنیاست که اتفاقا همسایه بی‌دین‌ترین کشور دنیا، چین است.

اگر شما در ژاپن از ده نفر بپرسید که دین شما چیست؟ نه نفر از آن‌ها بدون هیچ تردیدی جواب می‌دهند که به هیچ دینی اعتقاد ندارند. ولی شما می‌توانید برگزاری مراسم‌های مذهبی را در جای‌جای این کشور صنعتی و در رفتار مردم آن ببینید.

این حقیقت را می‌توان در زیارت میلیونی از معابد در شب سال نو به راحتی تشخیص داد، و یا با رفتن به خانه یک ژاپنی‌ می‌توان وجود خدایان مختلف (خدای آتش در آشپزخانه، خاکستر اجداد در مقام خدا در بهترین اتاق خانه و…)  را در هر کنجی از خانه لمس کرد.

ژاپنی‌‌ها حتی برای ویروس‌های کامپیوتری هم دعا ساخته‌اند. دانش‌آموزان ژاپنی هم قبل از امتحان کنکور به معبد «کیتانوی» کیوتو می‌روند و برای موفقیت در امتحانات خود دعا می‌کنند.

شاید دیدن  این رفتار در زندگی مردم عادی چندان جای شگفتی نداشته باشد. ولی نفوذ مذهب در جامعه ژاپنی به زندگی خصوصی آن‌ها خلاصه نمی‌شود و می‌توان آن را در زندگی اجتماعی و سیاسی هم مشاهده کرد.

به عنوان مثال به خبری که چندی پیش درباره پرتاب موشک ماهواره به فضا و در پربیننده‌ترین ساعت از یکی از شبکه‌های تلویزیونی پخش شد، توجه کنید:

موضوع خبر از این قرار بود که در شب قبل از پرتاب موشک، دانشمندان و متخصصان این پروژه برای دعا کردن به منظور موفقیت در این پرتاب به زیارت ۳ معبد موجود در جزیره‌ای که پایگاه هوایی در آن قرار داشت رفتند. و مهم‌ترین نکته خبر این بود که برای این‌که شکست‌های گذشته (تا قبل از این پرتاب ژاپن چند مرتبه سعی در پرتاب ماهواره داشت که همه با شکست مواجه شده بودند.) تکرار نشود، دانشمندان مسیر و نوبت زیارت از معابد را تغییر دادند.

یکی از مراحل مهم در ساخت بنا که هرگز حذف نمی‌شود این است که در آغار هر ساخت و سازی، خدای امنیت را از یک معبد به سر زمین می‌برند و در مراسم مذهبی به نام «جی چین سای»، تمام دست‌اندر‌کاران جمع شده و با حضور مسئول معبد «شین‌تو»، برای امنیت ساخت و ساز دعا می‌کنند. این اولین کاری است که قبل از هر عملیات ساخت و سازی انجام می‌شود.

در مرحله بعد مسئول و مجری طرح با در دست داشتن هدیه به در خانه یکایک اهالی محل می‌رود و آن‌ها را از مشخصات ساختمان جدیدی که قرار است ساخته شود آگاه کرده و از مزاحمت‌های احتمالی پیشاپیش عذرخواهی می‌کند.

مردم ژاپن در معابد و عبادتگاه‌های بسیار خود برای کسب موفقیت در زندگی‌شان دعا می‌کنند، برای نیل به سلامتی آب می‌نوشند و برای رسیدن به عشق روش‌های کاملا ویژه‌ای دارند.

کسانی‌که برای رسیدن به عشق وارد عبادتگاه «جیشوجینجا» در شرق کیوتو می‌شوند، می‌بایست با چشمانی بسته در محوطه عبادتگاه به شیوه «اسلالوم» (مارپیچ) بدوند. این معبد به «اوکانیشی» خدای عشق ژاپن تعلق دارد. وی بازدیدکنندگان جویای عشق را ملزم به انجام آزمونی ساده می‌کند. بر این اساس هر کس موفق شود با چشمانی بسته از میان دو سنگ واقع در محوطه عبادتگاه که به «سنگ عشق» شهرت دارد عبور کند عشق حقیقی را خواهد یافت. خدای معبد برای این آزمون محدودیت‌های چندانی قرار نداده است لذا جویندگان عشق اجازه دارند هنگام برگزاری آزمون به کمک یک قلاب مورد راهنمایی قرار گیرند.

مردم ژاپن طبق یک اصل مبنی بر این‌که باید هوای خدایان خود را داشته باشیم، عملا از خدایان خود مراقبت می‌کنند. برای مثال بسیاری از مردم ژاپن با پرداخت مبلغی پول از روحانیون خود می‌خواهند که برای خدایانشان برنامه موسیقی اجرا کنند و یا به مانند عبادتگاه «جیشو جینجا» برای خدایان خود انواع و اقسام نذورات را هدیه می‌برند

موضوع دیگری که جنبه مذهبی مردم ژاپن را نمایش می‌دهد در رابطه با شهر کیوتو است. بیش از یک هزار معبد و عبادتگاه در شهر کیوتوی ژاپن وجود دارد. برخی از این بناها به مانند ساختمان‌های عادی در گوشه‌ای از خیابان واقع شده و برخی دیگر در فهرست مکان‌های دیدنی بزرگ ژاپن قرار دارند.

کیوتو یکی از مهم‌ترین شهرهای ژاپن محسوب می‌شود که از سال ۷۹۴ این شهر پایتخت ژاپن بوده و این موقعیت را با وقفه تا قرن نوزدهم حفظ کرده است. امروزه نیز بسیاری از ساختمان‌های کیوتو یادآور اهمیت این شهر در طول زمان هستند. جالب این‌که، به طور کلی ۱۷ مکان در این شهر وجود دارد که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند و ۱۶ مورد از این مکان‌ها، معبد یا عبادت‌گاه هستند.

شین‌تو:

شین‌تو (راه خدایان) دین باستانی ژاپنی‌هاست. در این دین، طبیعت خداست. باید بدانیم که برای ژاپنی‌ها جهان نامریی به اندازه خود جهان واقعی، واقعی است. این مردمان همواره از نیروهای نامریی طبیعت هراس داشتند و بر این باورند که جهان میان آنان و نیروهای نامریی مشترک است و از این‌رو با اهدای پیشکش‌ها و برگزاری آیین‌های جادویی سعی داشتند که آن نیروها را آرام کنند.

بر اساس اساطیر ژاپنی، ژاپنیان از تبار الهه‌ی خورشیدند. از این گذشته سرزمین ژاپن مقدس و آسمانی به شمار می‌رود. اساطیر ژاپنی با پیدایش زوج نخستین، یعنی ایزاناگی و ایزانامی آغاز می‌شود. شین‌تو مبتنی بر پرستش‌کامی‌هاست که آفریده‌ی همین زوج هستند.

به نظر می‌رسد که از قرن سوم به بعد شکل ابتدایی دین شینتو کم‌کم پدید آمد. از آن‌جا که این دین با کشت برنج در ارتباط بود در آغاز آیین خاص یا پرستشگاه نداشت، بلکه مستقیما از اسطوره‌ها و زندگی انسان‌ها در هم‌زیستی با طبیعت نمودار شد.

شین‌تو در طول قرن‌ها نماد هویت و بقای مردم ژاپن شده است. توفان‌ها، فوران‌های آتشفشانی و قدرت صخره‌ها و آب‌ها همیشه این باور را به ژاپنی‌ها القا کرده است که جهان نیروی خاص خود را دارد.

دین بودا:

علاوه بر دین شین‌تو، دین بودا نیز در ژاپن پیروان بسیاری دارد. دین بودا در هند پدید آمد و در قرن ششم راهبان سیار از راه چین و کره آن را به ژاپن آوردند. پس از یک‌دوره‌ی کشاکش میان آیین بودا و شین‌تو، نوعی تلفیق پدید آمد و بدین ترتیب اولین معبد بزرگ بودایی، یعنی «هوکو- جی» در پایتخت قرن هفتمی آسوکا ساخته شد.

معابد زیادی برای ستایش بودا در ژاپن وجود دارد، البته سبک جدید معماری با وارد شدن مذهب از چین و کره در قرن ششم به این کشور جای خود را باز کرد. این معابد به سه دسته تقسیم می‌شوند؛  وایو (که سبک ژاپنی در ساخت آن‌ها به کار رفته است)، دایبوتسویو (سبک بودا) و کارایو (سبک چینی).

تقدس معابد شین‌تو:

در ژاپن هر خانه‌ای یک محراب شین‌تو دارد که ارواح نیاکان یا «کامی» خانواده را آن‌جا می‌پرستند و به گونه‌ای آیینی، برنج، میوه یا عود به آنان پیشکش می‌کنند.

ژاپنی‌ها همچنین، کامی‌ها را در ایزدکده‌ها می‌پرستند. آن‌ها شکل بام‌های این ایزدکده‌ها را به گونه‌ای نامتعارف طراحی می‌کردند تا با طبیعت هماهنگی داشته باشد. «توری» (دروازه‌ها)‌ی بزرگ با رنگ سرخ روشن را در مدخل ایزدکده‌ها یا به شکل ردیف‌های طولانی که به درون جنگل کشیده می‌شدند، علم می‌کردند.

قدیمی‌ترین شکل شناخته شده برای مکان‌های مقدس ژاپن، محوطه‌ای مستطیل شکل است که با ریگ پوشانده شده و پیرامونش را سنگ‌چین کرده‌اند و چهار ستون در در چهار طرف آن قرار داده‌اند که با ریسمانی به هم متصلند. در وسط این محوطه نیز یک سنگ یا یک ستون و یا یک درخت وجود دارد. این حالت ساده‌ترین صورتی است که برای تطهیر مکان استفاده می‌شد تا به این وسیله، این مکان برای به جا آوردن آیین کامی‌ها و یاری خواستن از آن‌ها آماده شود.

این مکان‌های مقدس که «کانجو» نام دارند، عموما در میان بیشه‌زار مقدس قرار داشتند که از حضور یک ایزد‌کده خبر می‌داد.

ایزدکده در انتهای دشت و در دامنه کوه، نزدیک به سرچشمه رودی قرار می‌گرفت تا مانند محوری میان منطقه کوهستانی و دشت قرار گیرد. از دیدگاه پیروان شین‌تو، منطقه کوهستانی نماد مرگ و نوزایی بود و فعالیت عادی مردم فقط در دشت‌ها، که قابلیت کشت محصول را دارند، در جریان بود.

انسان‌ها در روستاهایی زندگی می‌کردند که اطراف ایزدکده‌ها ساخته می‌شد و متناسب با گردش فصول سال به پرستش کامی می‌پرداختند.

از نکات مهمی که در زمینه ایزدکده‌های شین‌تو ذکر شدنی است، این مساله است که مقصود اولیه از ساخت یک ایزدکده فراهم آوردن مکانی برای سکونت گزیدن یا جای گرفتن یک شی‌ء مقدس (شین‌تای)، به عنوان نمادی ازحضور کامی، در نهانگاه (خدای خانه) ایزدکده است. حضور این نماد در هر بنایی آن را به خدای‌خانه تبدیل می‌کند و به آن تقدسی می‌بخشد که ساختمان ایزدکده و محوطه‌ی اطراف و بناهای جانبی نیز تا حدی در این تقدس سهیم می‌شوند.

ساختمان ایزدکده در ساده‌ترین شکل آن شامل یک بخش درونی یا قدس‌الاقداس برای قرار گرفتن نماد مقدس و میز فضایی در جلوی آن برای قرار دادن پیش‌کش‌هاست که بسته به بزرگی یا کوچکی اندازه‌ی خدای‌خانه، می‌تواند در داخل یا خارج ساختمان قرار گرفته شود.

نماد مقدس که در بخش درونی و به صورت اتاقی است و درهای آن به جز در هنگام برگزاری آیین‌های خاص، همیشه قفل است و از دسترس دیگران دور نگه داشته می‌شود. حتی زمانی که درها باز است نیز با آویزان شدن پرده‌ی نازکی از چوب خیزران، آن را از دید شرکت‌کنندگان در مراسم پنهان می‌کنند. جلوی بخش درونی، میزی چیده می‌شود که پیشکش‌ها را روی آن می‌گذارند و معمولا در وسط میز یا پشت آن یک چوب عمودی قرار می‌دهند که از اطراف آن نوارهای کاغذی تاشده‌ای به رنگ سفید آویزان شده است. این چوب عمودی که «گوهی» نام دارد، پیشکشی نمادین و در عین حال بیانگر حضور کامی در خدای‌خانه است. در ایزدکده‌هایی که به چند کامی تعلق دارد به تعداد کامی‌های درون ایزدکده، گوهی‌هایی با رنگ مختلف وجود دارد.

گاهی نیز در میان میز پیشکش و درهای اتاق داخلی، آینه‌ای قرار می‌دهند که نمادی از پاکی و بی‌آلایشی دل کامی و همچنین تجسم وفاداری زیارت‌کنندگان نسبت به کامی است. البته این آینه از آینه‌ای که به عنوان شی‌ء مقدس در کنار شمشیر و گوهر در ایزدکده قرار می‌گیرد، متفاوت است. زیرا آن آینه‌ی مقدس در بخش درونی جای می‌گیرد و برای هیچ یک از زائران، قابل مشاهده نیست.

ایزدکده‌هایی که به چند کامی اختصاص داشته باشند، عموماً به تعداد کامی‌ها، بخش‌های درونی جداگانه‌ای دارند و در هر کدام نمادهای مقدس متعلق به آن کامی قرار می‌گیرد.

بنای ایزدکده عموماً از یک یا چند خدای‌خانه تشکیل شده است که در محوطه آن ساختما‌ن‌های جانبی دیگری مانند نمازخانه، تالار پیشکش، تالاری برای رقص‌های مقدس و کلاه‌فرنگی غسل قرار گرفته‌اند و بسته به بزرگی و کوچکی یا اهمیت ایزدکده، ساختمان‌های دیگری نیز به آن‌ها اضافه می‌شود، با وجود این در ژاپن ایزدکده‌‌های تک‌بنایی کوچک از همه انواع دیگر فراوان‌ترند.

در ایزدکده‌های بزرگ ممکن است یک میدان، پل مقدس، الواح یادبود و فانوس‌های سنگی یا فلزی نیز وجود داشته باشد و گاهی نیز گورستانی که به درگذشتگان جنگ‌ها تعلق دارد به مجموعه ایزدکده متصل است.

محل قرارگیری ایزدکده نیز با محیط طبیعی اطراف آن در ارتباط است و گاهی وجود یک ایزدکده در یک محل به دلیل قرار گرفتن درخت، بیشه، صخره، غار، کوه، رود و یا ساحل خاصی در آن مکان می‌باشد که تجلی‌گاه کامی نیز بوده است.

گاهی نیز که محوطه اطراف ایزدکده فاقد هرگونه طبیعت زیبا و تأثیرگذاری است، سعی می‌شود تا به طور مصنوعی زیبا‌ئی‌های آفریده شود تا بتواند حس عارفانه و نزدیکی به طبیعت را القا کند.

ورودی ایزدکده‌ها با دروازه‌ای به‌نام «توری‌» تعریف می‌شود که نمادی از خارج شدن از جهان مادی و ورود به جهان معنوی یا جهان کامی است. این دروازه اصولاً مسدود ‌شدنی، نیست و صرفاً به‌ عنوان نمادی از گذار از یک مرحله به مرحله دیگر به‌شمار می‌رود.

توری‌ معمولاً از ستون‌های چوبی که بر بالای آن دو تیر افقی قرار گرفته، ساخته می‌‌شود. اما در ایزدکده‌های مهم چوب‌های تراشیده‌تر و همراه با تزئینات بیشتری است. مسیر رسیدن به دروازه توری به خدای‌خانه با جاده سنگفرش شده‌ای مشخص می‌شود که «ساندو» نام دارد و در عین این‌که راه ورود به مجموعه را تعریف می‌کند، احساسی از حضور در طبیعت را نیز در زیارت‌کنندگان ایجاد می‌کند.

کلاه‌فرنگی غسل هم در طول را ه ورودی و در نزدیکی نمازخانه قرار دارد که از آن برای تطهیر (شست‌و‌‌‌شو دادن دهان و آب ریختن روی انگشتان) استفاده می‌شود و به‌صورت کلاه‌فرنگی روبازی است که حوضچه‌ای سنگی پر از آب زلال در زیر آن ساخته شده است.

اغلب حصاری به‌دور مجموعه ایزدکده کشیده می‌شود که حریم ایزدکده را تعریف می‌کند و در مورد ایزدکده‌های بزرگ، این حصار در میان خود حصارهای دوم و سومی را دربرمی‌گیرد و بدین‌سان سلسله مراتبی را از نظر دسترسی به خدای‌خانه و بخش درونی ایجاد می‌کند. عمل محصور کردن در بنای ا‌یزدکده‌ها بر خلاف آن‌چه در غرب رایج است، صرفاً به‌معنای امکانی برای ایجاد موانع فیزیکی و بصری نیست بلکه به صورتی نمادین برای جدا کردن فضای مقدس از فضای غیر مقدس به‌کار می‌رود و همان‌طور که اشاره شد، در ساده‌ترین صورت آن، شامل ریسمانی پیچیده شده به دورچارچوب‌های عمودی اطراف محوطه مقدس می‌شود.

نحوه رسیدن به ایزدکده نیز از جمله عواملی است که در جهت تقویت احساس تقدس و فاصله گرفتن از دنیای مادی، بسیار موثر واقع می‌شود.

برخی از معابد ژاپن:

در «فوشی می» که نزدیک کیوتو است، مجموعه‌ای از ایزدکده‌ها، توری و نمازخانه‌ها وقف «ایناری» روباه – خدا و پیام‌آورانش یعنی روباه‌های «کیتسونه» شده است. زائران به آن‌جا می‌روند تا پیشکش‌هایشان را به تندیس‌های سنگی روباه – خدا تقدیم کنند و در عوض خوشبختی درخواست نمایند.

در شهر «نارا»ی ژاپن، معبدی به نام «تودای – جی» وجود دارد که توسط «شومو»، امپراطوری که در قرن هشتم در ژاپن فرمان می‌راند، بنا شده است. این معبد بودایی که بزرگترین بنای چوبی جهان است، نماد عالم بود در مرکز یک گل نیلوفر هزار گلبرگی.

ایزدکده‌ی «ایسه» که به «آماتارا سوامی»، الهه‌ی خورشید تعلق دارد و ابتدا فقط از یک فضای باز محصور، تشکیل شده بود. بنای امروزی این ایزد‌کده در نیمه دوم قرن هفتم ساخته شده و از آن هنگام تاکنون، به استثنای یک مورد، هر بیست سال یک بار به طور مرتب و به تناوب ساختمان ایزدکده را خراب کرده و بر روی جایگاه دیگری که کنار هم ساخته شده‌ است، از نو بنا می‌کنند. از آن زمان تا کنون سبک نظم حاکم بر ساختمان تغییری نکرده است، زیرا روح ایزدکده یک تیرک چوبی مدفون است که به آن «قلب» می‌گویند و ساختمان بر روی آن ساخته می‌شود.

این ایزدکده بر خلاف ایزدکده‌های محلی از ایزدکده‌های مهم در سراسر ژاپن است و به نوعی آن را «نگهبان ملت» می‌دانند، تا جایی که پرستش در آن چیزی بیش از بیان ایمان به کامی آن است. این پرستش والاترین تجلی احترام به امپراتور و همچنین به تمام چیزهایی است که در فرهنگ و تاریخ مردم ژاپن، بهترین است.

آرش نورآقایی

منابع:

کالبد خدایان، مروری بر چگونگی تجسم امر قدسی در معماری تمدن‌ها و فرهنگ‌های گوناگون، پژمان شقاقی، تهران، قصیده‌‌سرا، ۱۳۸۴

ژاپن روح گریزان، نلی دیلی، ترجمه ع. پاشایی و نسترن پاشایی، تهران، روزنه، ۱۳۸۱

مقاله “معماری در ژاپن و رسوم مذهبی اجتماعی مرتبط با آن”

مقاله “عبادتگاه‌ها جاذبه گردشگری ژاپن”، ترجمه زهرا صابری

مقاله “معماری ژاپنی، نمونه‌ای از توجه به اقلیم است”

دیدگاه‌ها

  1. راحله

    از نوشته شما پیداست که مردم ژاپن واقعا به طبیعت به عنوان خدا احترام می گذارند . من کسانی را دیده ام که ادعا می کردند خدا همین طبیعت است اما هیچ احترامی برای آن قائل نبودند. شاخه را می شکستند، روی سبزه ها آشغال می ریختند، گلها را می کندند و … آنها ذهنشان را از یافتن خدا به دلیل تنبلی فکری رها کرده بودند. درست مثل مذهبی هایی که حاضر نیستند به خدا و یافتن او فکر کنند . به عبارت دیگر مادی گرا ها و مذهبی ها در یک چیز مشترکند آن اینکه حاضر نیستند فکر کنند ، جستجو کنند ، خودشان بفهمند . هر یک به دلیلی، مادی گرا ها آنقدر خدا را پست و عادی می کنند که ارزش فکر کردن و جستجو کردن را برایشان ندارد و مذهبی ها هم آنقدر آن را مقدس و دور از دسترس می کنند که جرات اندیشیدن و طبیدن را از دست می دهند.

  2. جعفری

    متن های بسیار زیبا و خاندنی و قابل فهم بود فقط کاش در کنار متن های خود جایی برای تصویر می گذاشتید.
    باتشکر
    ……………………………………………………………………………………………………………………………………
    جواب: سلام. به این موضوع توجه خواهم کرد. سپاس.

  3. مهناز

    من به ژاپن ، فرهنگش و مردم کوشا، هدفمند و متفکرش بسیار علاقمندم .مطالب بسیار ارزنده ای بود . از شما سپاسگزارم .اگر از تصاویر نیز استفاده میشد خیلی جالبتر میشد .
    …………………………………………………………………………………………………
    جواب: سلام. متاسفانه عکس نداشتم. سپاس از اظهار نظر.

  4. سیما سلمان زاده

    درود
    این متن هم آرامش داشت و هم هیجان
    هم ساده بود هم جالب
    هم کوتاه بود هم کامل
    مثل ژاپن
    مثل طبیعت
    سپاس
    ……………………………………………………………………………………………..
    جواب: سلام. سپاس از اینکه خواندید.

  5. Masi

    جامع و کامل و پر از اطلاعاتی که تا حالا هیج جا نخونده بودم
    واقعا ممنون، چقدر همه چیز توی این سایت دقیق، با رفرنس و خوندنیه.
    دستمریزاد
    لذت بردم ازین متن و کلی یاد گرفتم.
    ……………………………………………………………………………………………………
    جواب: سلام. زنده باشید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *