روزی شاه عباس به یکی از مامورنش فرمان داد ۱۰۰۰ کاروانسرا در سراسر کشور بسازد. یک سال بعد مامور را فراخواند تا گزارش کار را بدهد و معلوم شد که ۹۹۹ کاروانسرا ساخته شده است.
مامور در پاسخ استیضاح شاه عباس علت کارش را اینگونه توضیح داد که نهصد و نود و نه، دو کلمه بیشتر از هزار دارد.
این داستان نمایانگر تعداد بسیار کاروانسراها در ایران است که البته پیش از شاه عباس کم نبودند و بعد از او هم همچنان ساخته شدند.
کاروانسراها چرا ساخته شدند:
سوال ما اگر فلسفه وجودی کاروانسراها باشد جواب به شرح زیر است: فاصله زیاد میان مراکز تجاری، وجود بیابان و عوارض طبیعی دیگر، خطرات جنگهای داخلی متعدد، دستههای سازمان یافته اشرار و غارتگران و تهدید دایمی چادرنشینان، همگی وجود جایگاههای امن را برای تامین آرامش و استراحت کاروانها و سایر مسافران ایجاب میکرد تا به سلامت به مقصدشان رهسپار شوند.
چگونگی پیدایش :
ایرانیها برای اولین باردر تاریخ، سیستم جادههای طولانی را ساماندهی کردند. که بعدها از طریق یونانیها، رومیها، عربهای مسلمان و ترکها به عنوان یکی از الگوهای تمدن برگزیده شد. در واقع آن چیزی که امروز به عنوان کاروانسرا نامیده میشود در اصل تکامل ایستگاههای پستی هخامنشی یا پناهندگان بین راهی بود که شوش را به سارد متصل میکرد. در زمان هخامنشیان یکی از مسائلی که بیش از همه مورد توجه حکومت قرار داشت تامین راههای ارتباطی بین نقاط مختلف بود.
انواع کاروانسراها:
- کاروانسراهای شاهی:
هزینه ساخت این کاروانسراها از موجودی خزانه کشور تامین میگردید و درآمد حاصله از آن موجب آبادی کشور و فزونی اعتبار خزانه شاهی میگردید.
ظاهرا اطاقهای این کاروانسراها اجاره داده می شد. شخصی که مسوول کاروانسرا بوده مال الاجاره را دریافت میکرد و اسامی مسافران را در دفتری ثبت میکرد و معاملات را در دفتر شاهی درج مینمود به این طریق معاملات به رسمیت شناخته میشد. این دفتر شاهی وسیله بسیار خوبی برای پادشاه بود که از وضع بازرگانی کشور اطلاع حاصل کند.
- کاروانسراهای خصوصی:
این کاروانسراها به بخش خصوصی تعلق داشت و عواید آن نیز به جیب صاحبان آن میرفت و همواره دارا بودن یک کاروانسرا عواید سرشاری برای صاحبش به ارمغان میآورد. در زمان قاجار تعداد بسیاری ازاین کاروانسراها ساخته شد.
- کاروانسراهای خیریه:
دراین کاروانسراها هیچ پولی از مسافران و زائران دریافت نمیشد ولی آنها هنگام ترک فقط انعامی به دربان می دادند. این نوع کاروانسراها علاوه بر اینکه برزیبایی شهرها میافزودند کمک فوقالعادهای هم برای زائران محسوب می شدند.
علاوه برتقسیم بندی ذکر شده تقسیمبندیهای دیگری هم در مورد کاروانسراها وجود دارد:
کاروانسراهای دشت
کاروانسراهای کوهستان
کاروانسراهای درون شهری
کاروانسراهای برونشهری
کاروانسراهای دشت:
این نوع کاروانسراها ازایام بسیار کهن در ایران وجود داشته و از یک سو محل اقامت موقت و استراحت مسافران و کاروانیان بودند و از سوی دیگر در بسیاری از موارد مکانهای بسیار مناسبی برای دفاع در برابر راهزنان.
کاروانسرهای کوهستانی:
معمولا شامل اطاقهای کوچکی هستند که به آسانی گرم میشوند و در شبهای سرد زمستان پناهنگاه خوبی به شمار میروند. این کاروانسراها هنگام طوفان و بهمنها در میان راههای کوهستانی نعمت فوقالعادهای برای کاروانها به حساب میآمدند و به همین دلیل در بین راههایی که از میان کوهستان عبور می کنند تعداد آنها زیاد است . بسیاری از اوقات در این کاروانسراها اشخاص با حیواناتشان با هم زیر یک طاق به سر میبردند.
کاروانسراهای درون شهری:
این کاروانسراها یکی از عناصر یک شهر اسلامی هستند که مهمترین این عناصر عبارتند از: مسجد، بازار، حمام، کاروانسرا. در این نوع پلان شهری، بازار نقش ستونفقرات شهر را به عهده دارد هریک از اجزا دیگر در داخل یا کنار بازار دیده میشوند. در ایران شهرهایی همچون قزوین، زنجان، سمنان، شیراز، کرمان، اصفهان و… به این شیوه ساخته شدهاند.
کاروانسراهای برون شهری:
این کاروانسراها خودشان یک شهر کوچک به حساب میآیند و امکانات زیادی را در دل خود جای دادهاند. حمام، آب انبار، مسجد و… از اجزا آنها هستند و معمولا آنها را در کنار راهها در فاصله یک روز راهپیمایی کاروانها در محلی که آب بود، بنا میکردند.
کاروانسراها از نگاه فرهنگی:
کاروانسراها مرکز مبادلات افکار، آراء، خاطرهها، دیدهها و شنیدهها بودند. میتوان حدس زد کاروانهایی که از چین تا روم یا ازمدیترانه تا بلخ را طی میکردند چگونه میتوانستند علاوه بر کالا فرهنگیها، بیماریها، ایدهها، کتابها، سبک زندگی، اسطورهها و افسانهها را جابجا کنند. به همین سبب بیشتر محققان قرون وسطی و عصر رنسانس در این نکته اتفاق نظر دارند که کاروانسراها نقش بسیار پراهمیتی در وقوع رنسانی در اروپا داشتهاند.
معماری کاروانسراها:
آنها ممکن است چهارگوش گرد و یا هشت گوش باشند. اغلب با بزمهایی در گوشهها، ممکن است کوچک باشند یا مساحتشان به چندین جریب برسد. ولی همگی اساسا طرحی متحدالمرکز دارند با دیوا بیرونی کاملا ساده که ورود را تنها از طریق یگانه دری امکان پذیر میسازد که به آسانی قابل دفاع است. حیاط وسط را از چهارسو طاقنماهای بازی احاطه کرده که در وسط هر سمت معمولا یک طاقنمای بزرگتر یا حتی طاق خبری دیده میشود. و این همان سبک معروف چهار دیواری که در مساجد هم شاهد آن هستیم .
اصطبلها، اطراف بنا بین حصار کاروانسرا و پشت اتاقهای مسافران قرار داشت و از آنجا که در یک کارون، چهارپایان مختلف از قبیل اسب و خر و قاطر و شتر وجود داشت و هرکدام از آنها احتیاجات مختلف داشتند. آخورها و اصطبلهای مختلف و همچنین سکوهای متفاوت برای استراحت و خوابیدن آنها تعبیه شده بود. این موضوع ضروردی مینمود زیرا مثلا اسبها از بوی شترها ناراحت میشوندو قاطرها با الاغها خیلی مانوس نیستند.
در بعضی از کاروانسراها، اتاقهای بزرگتری که دور از صحن و سرو صدا و قیل و قال بازرگانان بود قرار داشت، جهت اقامت بزرگان و رجال کشور پیشبینی شده بود.
اتاق مسافران دارای درهای یک لته چوبی بودند و نیازی به پنجره نبود زیرا فقط برای خوابیدن هنگام شب، از آنها استفاده میشد. البته از زمان صفوی به این طرف پنجرههای کوچکی به اتاقها اضافه شد. در بسیاری از کاروانسراها، اتاقها فاقد در بودند و فقط پرده ای در جلویآن میآویختند. پشت بام به صورت مسطح و در شبهای تابستان خوابگاه مسافران بود. در وسط صحن برخی از کاروانسراها حوضی مربع یا دایرهای شکل از سنگ به همراه پاشویه برای وضو ساختن آماده بود. معدودی از کاروانسراها هم دارای بادگیر برای خنک کردن اتاقها بودند.
و اما کاروان…
کاروان ممکن بود که از گروههای متفاوتی تشکیل می شد. بنابراین قبل از حرکت با هم یک آشنایی ضمن پیدا می کردند. کاروان به وسیله یک کارون سالار هدایت میشد که معمولا یک شخص با تجربه و سفر کرده و اگر این کاروان زیارتی بود او مردی مقدس محسوب میشد و اطاعت از فرمانش واجب. اگر کارون راه درازی در پیش داشت و یا اگر حامل کالاهای گرانبها بود گروهی از محافظان آن را همراهی میکردند. روز حرکت کاروان بنا به دستور کاروان سالار و با توجه به روزهای سعد و نحس انتخاب میشد. کاروانها بنا به شرایط محیطی این بودن راهها اوضاع جوی و… شب رو یا روز رو بودند.
منابع :
· معماری ایران / آرنور پوپ / ترجمه: غلامحسین صدری افشار / نشر اختران
· کاروانسراهای ایران و ساختمانهای کوچک بیان راهها سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران / مولف: ماکسیم سیرو / ترجمه: عیسی بهنام
· یادی از کاروانسراها، رباطها و کاروانها در ایران / گردآوری و تالیف: محمدتقی احسانی / موسسه انتشارات امیرکبیر
· مقاله کاروانسرا به قلم دکتر حسن اصانلو
دیدگاهها
باسلام
لطفا در مورد بین راهی (کاروانسرای مدرن ) هم مطلب بنویسید.
بسیار جالب بود لطفا در مورد تاریخچه بعضی از این کاروانسراها مانند خانات هم مقاله بنویسید
…………………………………………………………………….
جواب: سلام. هر وقت سوادم قد بده، می نویسم.
salam,vaghteton bekheyir,mikhastam azaton khahesh konam age mitonid rahnamaii konid ketabe karvan sarahaie iran be ghalame maxim siro ro az koja mitonam tahie ia down konam,shadidan baraie paian namam behesh ehtiaj daram.mamnon
………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. متاسفانه بنده این کتاب رو ندارم. باید بتونید در کتابخانه ها یا برخی از کتابفروشی ها پیدا کنید. در عوض بنده یک کتاب دیگر در رابطه با کاروانسراها دارم. در ضمن یکی از مجموعه کتاب های “از ایران چه می دانم”، مرذبوط به کاروانسراها است.
bazam salam,kheyili gastam nabood,iran ke bodam kole enghelabo gashtam bazam peida nakardam.to net ham noskhe asli eb zabune faransasho peida kardam vali farsisho na,karvansarahaie iran be ghalame maeede hadi zadaro gereftam vali mesle ketabe maxim siro nsit.age jayi to ent be chesheton khord khabaram konid mamnon misham.movafagh bashid
……………………………………………………………………………………………………………………….
جواب: سلام. باشه، اگر پیدا کردم بهتون اطلاع می دم.
حیف نیست این همه تحقیق این همه زحمت را با حرفهای نزاد پرستانه به باد بدی چرا همه چیز را به قوم پارس نسبت میدهی لطفا در تاریخ به تاریخ رضا خانی اکتفا نکن اصلا چرا ایران رو به خودتون نسبت میدین برو تاریخ ابن خلدون رو بخون .قوم پارس چیزی بودن که عمل مغولها تکرار ان بود که تمدنهای موجود در ایران (مادها و…)را نابود کردن (مادها اریایی نیستند)
………………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. بله، سپاس.
سلام . ممنونم از زحمات شما .لطفا اسم کاروانسرا های مختلف ایران که حوض داشتند رو اگه امکانش هست بیارین . خییییییییییییییییلی ممنون
…………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. متاسفانه در این مورد اطلاعات دقیقی ندارم.
جالب بود که فهمیدم حتی مطلب کاروانسرا رو هم با لختی و تأمل خوندم
انگار در متن اتراق کرده بودم
…………………………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. زنده باشید.