در برخی از روستاهای مازندران بناهای چوبی وجود دارند که مطابق با معماری بومی ساخته شده به نام «سقاتالار»، «سقانفار» یا «سقانپار» معروفند. بناهای مذکور در دو اشکوبه و بر روی چهار پایه قطور چوبی به فرم چهارگوش، فضایی کوچک را در حریم امامزادهها، تکیهها و گورستانها به خود اختصاص دادهاند. ارتباط بین دو اشکوبه از طریق نردبان یا پلکان چوبی که معمولا در کنار بنا ساخته شده، امکانپذیر است. در حال حاضر پلکان سیمانی، سنگی و فلزی جایگزین پلکان چوبی شده است.
از ویژگیهای سقاتالارها میتوان به نوع معماری و اجزا و عناصر به کار رفته در آنها اشاره کرد. عناصر سقاتالارها عبارتند از: نال (واشان)، ستون، سرستون (کُماچه)، دستانداز، نال بالای ستون، شیرسر، نگهدار (واوند یا بادبند)، لببند، شولهور، تخته، درزپوش تخته، پَلور، رواق (گرد رفاق)، سقف (بوم یا بام)، نرده.
علاوه بر معماری، وجود انبوهی از طرحها و خطها و نقشهای رنگین با تنوع موضوعات و مضامین بهکار گرفته شده در سقاتالارها، برای هر بینندهای جذاب و جالب است. شماری از نقاشیها و طرحهای به کار رفته در سقاتالارها با ویژگیهای هنرهای مردمی، هنر دینی و هنر سنتی همخوانی و مطابقت دارد و به نظر میرسد که بسیار ابتدایی ترسیم شدهاند.
نقوش به کار رفته در سقاتالارها را میتوان به دو دسته نقوش مذهبی و نقوش غیرمذهبی تقسیمبندی کرد:
نقوش مذهبی شامل نقوش پیامبران و امامان و حوادث تاریخی مذهبی و نقاشیهای مربوط به جهان آخرت و از این قبیل است. نقوش غیر مذهبی شامل نقشهای اسطورهای و حماسی و نقشهای خیالی و هندسی و طرحهای گیاهی و نقشهای مربوط به متون کهنی همچون شاهنامه فردوسی و کلیله و دمنه و … و همچنین مربوط به زندگی روزمره و معیشت مردم است.
از طرف دیگر، همانطور که در بسیاری از بناهای کشورمان حضور خط و هنر خوشنویسی را در محرابها، پیشانی بناها، اطراف ایوانها و پیرامون گنبدها میبینیم، در سقاتالارها نیز عنصر خط به طرزی بارز و چشمگیر حضور دارد. خط در سقاتالارها همواره نزدیک سقف و در حالیکه تمام ابعاد چهارگوش بنا را دور زده، قرار دارد. گاه به تنهایی و گاه در پیوندی رمزآلود با گل و بوته در پیچشی موزون و هماهنگ. خطوط در بسیاری از موارد مربوط به قطعه شعری به شیوه نستعلیق و معمولا به رنگ سرخ و سیاه است. نام خوشنویس و سال تحریر نیز اغلب ذکر شده است.
از دیگر مواردی که میتوان به آن اشاره کرد این است که سقاتالارها از قدمت ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال برخوردارند، معمولا وقف حضرت ابوالفضل العباس شدهاند و در روزهای محرم محل برگزاری مراسم عزاداری است و دیگر اینکه با عنصر آب ارتباط تنگاتنگ دارند.
امروزه سقاتالارها به دو صورت ساده و بدون نقش و تزیین شده و آراسته به طرح و نقش و خط و رنگ مشاهده میشوند، لیکن از نظر شکل، نوع و سبک معماری، همه آنها از اصل و قاعده کلی و یکسانی پیروی میکنند. همه سقاتالارها دارای سرستونهایی به شکل اژدهایی دهانگشودهاند. همه آنها از قطعات تزیینی چوبی به نام شیرسر که شبیه نوعی مقرنسکاری است بهرهبردهاند. همه آنها بر روی پایه ساخته شده و اجزا و عناصر ساختار معماریاشان یکسان و مشابه است.
گمان میرود سقاتالارهای ساده و بدون نقش و بیپیرایه با توجه به فرسودگیاشان از قدمت و سابفه بیشتری برخوردار باشند و آن دسته از سقاتالارهایی که با نقوش بیشمار و متنوع تزیین و آراسته شدهاند با توجه به نوشتهها و تاریخ روی آنها، پیشینهاشان به عهد قاجار باز میگردد.
«سقاتالار» را به نامهای «سقانفار» و «سقانپار» هم میشناسند، اما هرچند که «سقانفار» یا به طور درستتر «ساقنفار» با «سقاتالار» شباهت دارد اما کارکردی دیگرگونه داشته است. «ساقنفار»ها فاقد هر نوع تزیینی بوده و موقتی و فصلی هستند و عمر کوتاهی دارند و از طرفی عملکردشان به این صورت است که هر شب یکنفر به عنوان «شب پا» یا به زبان محلی «شوپه» شب را تا صبح به بیداری در بنای فوق میگذراند و با کوبیدن آلات و ادواتی به هم و به صدا درآوردن آنها سکوت شب را شکسته، باعث رماندن و دورکردن گرازهای وحشی که دشمن عمده محصولات کشاورزیاند، میشود.
مکان قرارگیری برخی از سقاتالارها به قرار زیر است:
*سقاتالارهای «شیاده»، «کیجا تکیه» و «کبریاکلا» در محدودهی بابل
*سقاتالارهای «هندوکلا»، «کمانگرکلای دشتسر»، «اورطشت»، «کاردگر محله»، «نوایی محله»، «شیرمحله» و «مرزنگو» در محدودهی شهر آمل
*سقاتالارهای «فولاد کلا»، «شرمه کلا»، «صلحدار کلا»، «کاریکلا» و «بایکلا» در محدودهی بابلسر
*سقاتالار «زرین کلا» در فریدون کنار
*سقاتالارهای «اسیوسر» و «آهنگر کلا» در محدودهی قائمشهر
*سقاتالار «کتیلکه» در شیرگاه
خلاصهنویسی متن از آرش نورآقایی، برگرفته از کتاب “سقاتالارهای مازندران”
منبع:
سقاتالارهای مازندران، منطقه بابل؛ وجهی از معماری آیینی، معصومه رحیمزاده، عکس و اسلاید بنیامین خدادادی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، اداره کل میراث فرهنگی استان مازندران. ۱۳۸۲
دیدگاهها
سلام
لطفا در این مورد اگر مطالب بیشتری دارید اضافه کنید. از زحمات شما صمیمانه ممنونم.
…………………………
جواب: به کتابی که معرفی شده رجوع کنید.
با تشکر از شما به خاطر اطلاعات خوبتون.میشه اگه ممکنه تصاویری از سقاتالارها بگذازید.و این سئوال که آیا در لاهیجان هم وجود دارن این سقاتالارها؟
ممنون
……………………………………………………
جواب: از سقاتالارها عکس ندارم و از وجود آنها در لاهیجان بیخبرم. سپاس از لطف شما.
سلام سپاسگذارم. من به تعدادی عکس شیرسرنیازدارم واسه شماامکنش هست؟دانشجومعماری
……………………………………………………….
جواب: سلام. راستش عکس از این موضوع ندارم.
بسیار متشکرم از مقالتون
……………………………………………………………………………………………………..
جواب: سلام. یک خلاصه نویسی بود. سپاس از شما.
جالب بود
مخصوصا که موقعیت مکانی هم آورده شده.
سپاس
……………………………………………………………………………………………………………….
جواب: سلام. سپاس از اینکه مطالعه کردید.